Πως οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής επηρεάζουν το πεδίο της μετανάστευσης

Άρθρο της Βίκυς Μανιάτη

Η μετανάστευση πληθυσμών αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι αιτίες που προκαλούν την ανθρώπινη μετανάστευση είναι ποικίλες. Καταρχήν είναι οικονομικές, καθώς εκείνοι που εγκαταλείπουν την χώρα τους για μια άλλη, επιδιώκουν είτε τη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου, είτε αναζήτηση απασχόλησης. Επίσης είναι και κοινωνικές και πολιτικές, καθώς πολλοί επιδιώκουν τη διασφάλιση τόσο της δικής τους ζωής όσο και της οικογένειάς τους, επειδή στην χώρα τους υφίστανται πολιτικές διώξεις ή επειδή η χώρα τους βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση.¹ Όμως τα τελευταία χρόνια, το μεταναστευτικό φαινόμενο παρουσιάζει όξυνση και η όξυνση αυτή – πλην των προαναφερθεισών αιτιών – οφείλεται και σε έναν άλλο παράγοντα και αυτός είναι η κλιματική αλλαγή.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (Intergovernmental Panel on Climate Change / IPCC) επεσήμανε ότι η σημαντικότερη επίπτωση της κλιματικής αλλαγής θα εντοπιζόταν στο πεδίο της μετανάστευσης, όπου εκατομμύρια ανθρώπων θα ωθούνταν σε αναγκαστικό εκτοπισμό, εξαιτίας των διαβρώσεων και πλημμυρών σε παράκτιες χώρες καθώς και εξαιτίας των διαταραχών στον αγροτικό τομέα. Εκ τότε, διαδοχικές εκθέσεις έχουν υποστηρίξει ότι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και συγκεκριμένα η κλιματική αλλαγή αναμένεται να αναδειχθεί σε ένα σημαντικό παράγοντα μετακίνησης πληθυσμών και σε μια νέα κρίση, με την οποία θα βρεθούν όλα τα κράτη αντιμέτωπα.²

Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, υπήρξαν εκτενείς αναφορές ότι περίπου 25 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν εξαναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις οικίες τους και τη γη τους εξαιτίας μιας σειράς σοβαρών περιβαλλοντολογικών πιέσεων, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται η ρύπανση, η υποβάθμιση της γης, η ξηρασία και οι φυσικές καταστροφές. Εκείνη την εποχή, αναφέρθηκε ότι αυτοί οι «περιβαλλοντικοί πρόσφυγες», όπως αποκαλούνταν εκείνοι που ωθήθηκαν σε μετανάστευση λόγω περιβαλλοντικών συνθηκών, θα ξεπερνούσαν αριθμητικά όλους εκείνους που χαρακτηρίζονταν αιτιολογημένα πρόσφυγες εξαιτίας της εμπόλεμης κατάστασης όπου βρισκόταν η χώρα τους και εξαιτίας των πολιτικών διώξεων, τις οποίες υφίσταντο.³

Το 2001, η έκθεση του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισέληνου για τις Παγκόσμιες Καταστροφές επανέλαβε την εκτίμηση των περί 25 εκατ. περιβαλλοντικών προσφύγων. Και τον Οκτώβριο του 2005, το Ινστιτούτο για το Περιβάλλον και την Ανθρώπινη Ασφάλεια των Ηνωμένων Εθνών απηύθυνε προειδοποίηση ότι η διεθνής κοινότητα θα έπρεπε να προετοιμαστεί για την αύξηση των περιβαλλοντικών προσφύγων, οι οποίοι θα ανέρχονταν περίπου στον αριθμό των 50 εκατομμυρίων έως το 2010.⁴

Σύμφωνα με τον καθηγητή Myers, εκτιμάται ότι ο αριθμός των περιβαλλοντικών προσφύγων θα προσεγγίσει τα 200 εκατ. περίπου, και η εκτίμηση αυτή παρατίθεται σε αξιοσέβαστες εκδόσεις όπως της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή, και της Stern για τα Οικονομικά της Κλιματικής Αλλαγής. Αυτό αποτελεί ένα τρομακτικό νούμερο, καθώς αντιπροσωπεύει δεκαπλάσια αύξηση του ποσοστού εκείνων που φέρουν αντικειμενικά τον χαρακτηρισμό του «πρόσφυγα» καθώς και των εκτοπισμένων πληθυσμών στο εσωτερικό της χώρας. Ωστόσο, οι τρέχουσες εκτιμήσεις αναφέρουν ότι ο αριθμός των περιβαλλοντολογικών προσφύγων θα κυμανθεί μεταξύ 25 εκατ. έως 1 δις.έως το 2050.⁵

Ο όρος «περιβαλλοντικός πρόσφυγας» ή «πρόσφυγας εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής» εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1985 ως τίτλος σε μια έκθεση των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβαλλοντικό του Πρόγραμμα.⁶ Επίσης εμφανίζεται συχνά στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και στη λογοτεχνία, και αναφέρεται στους ανθρώπους που εξωθούνται στην εγκατάλειψη των οικιών τους διασχίζοντας τα εθνικά σύνορα εξαιτίας των σε αυξημένη συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων ή στην αύξηση εκτεταμένων κινδύνων οφειλομένων στην κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, ο όρος δεν έχει καμία νομική βάση στο διεθνές δίκαιο, καθώς σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης για το καθεστώς των προσφύγων, ο όρος «πρόσφυγας» αφορά αυτούς που έχουν εξωθηθεί να διασχίσουν τα σύνορα εξαιτίας του φόβου που ελλοχεύει για δίωξη (ένας ορισμός που θεωρείται γενικά αποδεκτός και περιλαμβάνει εκείνους που αποφεύγουν την ένοπλη σύγκρουση, Ηolzer 2012). Η λανθασμένη χρήση του όρου αναγνωρίζεται ευρέως και οι ειδικοί τάσσονται κατά της επέκτασης του καθεστώτος των προσφύγων και σε εκείνους που μετακινούνται αναγκαστικά εξαιτίας περιβαλλοντολογικών αιτιών, καθώς αυτό δεν θα επιλύσει το ζήτημα της ανθρωπιστικής κρίσης.⁷

Η κλιματική αλλαγή μπορεί να επηρεάσει τη μετανάστευση προσώπων μέσω 4 τουλάχιστον βασικών γεγονότων:  την άνοδο της στάθμης των θαλασσών, την αύξηση θερμοκρασιών επιφάνειας, τη διαταραχή του υδρολογικού κύκλου και των ακραίων καιρικών γεγονότων σε μεγαλύτερη συχνότητα. Είτε μεμονωμένα είτε σε συνδυασμό, αυτές οι δυνάμεις έχουν σημαντική επίπτωση στα οικιστικά πρότυπα, στην ασφάλεια της τροφής και του ύδατος  στην εξάπλωση επιδημιών μέσω των υδάτων και μέσω των φορέων καθώς και στον ανταγωνισμό για μη εξαγώγιμους πόρους (συμβάλλοντας πιθανά σε ένοπλες συγκρούσεις). Κάθε ένα εξ αυτών μπορεί να συμβάλλει άμεσα στη μετανάστευση, καθώς οι άνθρωποι προσπαθούν να αποφύγουν τα αρνητικά αποτελέσματα ή έμμεσα καθώς οι άνθρωποι προσπαθούν να αποφύγουν τις ένοπλες συγκρούσεις ή την πολιτική αστάθεια που απορρέουν από αυτά τα φαινόμενα.⁸

Παρόμοιες διαπιστώσεις αποτυπώνονται και στην μελέτη «Κλιματική Αλλαγή και Μετανάστευση» της Ομάδας Μελέτης για Διατλαντικά Ζητήματα. Η ομάδα Μελέτης Διατλαντικών Ζητημάτων για την Κλιματική Αλλαγή και Μετανάστευση συστάθηκε κατόπιν γενναίας χρηματοδότησης από το German Marshall Fund των ΗΠΑ τον Ιούνιο 2009, προκειμένου να προωθήσει την καλύτερη κατανόηση των διασυνδέσεων μεταξύ της περιβαλλοντικής αλλαγής και μετακινήσεων πληθυσμών στο εσωτερικό της χώρας τους και στα διεθνή σύνορα. Η Ομάδα αυτή,της οποίας τα μέλη προέρχονται από μια ευρεία γκάμα ινστιτούτων σε διάφορες χώρες (ΗΠΑ, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Μεξικό, Σενεγάλη, κ.λ.π.), στη μελέτη της εστίασε σε τέσσερις μορφές μετακινήσεων που απορρέουν άμεσα ή έμμεσα από σχετιζόμενους με την κλιματική αλλαγή περιβαλλοντολογικούς παράγοντες, και είναι οι εξής:⁹

• Φυσικές καταστροφές που σχετίζονται με καιρικές συνθήκες σε αυξημένη συχνότητα και έκταση, όπως τυφώνες και κυκλώνες που προκαλούν καταστροφές στις υποδομές και στα μέσα διαβίωσης, με αποτέλεσμα τη βραχυπρόθεσμη ή τη μακροπρόθεσμη μετεγκατάσταση πληθυσμών.¹⁰ Ενδεικτικό παράδειγμα ο τυφώνας Κατρίνα τον Αύγουστο του 2005, όπου επιβλήθηκε η εκκένωση σπιτιών από εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους της Νέας Ορλεάνης ενώ δεκάδες χιλιάδες άλλοι κάτοικοι, ιδίως Αφροαμερικανοί παρέμειναν παγιδευμένοι στην πόλη εξαιτίας της έλλειψης μέσων μεταφοράς.¹¹
• Μεταβολές στις καιρικές συνθήκες που συμβάλλουν σε μακροπρόθεσμες τάσεις ξηρασίας, οι οποίες επηρεάζουν την πρόσβαση σε ζωτικής σημασίας πόρους όπως νερό και έχουν αρνητικές επιδράσεις στην βιωσιμότητα μιας ποικιλίας περιβαλλοντικά σχετιζόμενων μέσων διαβίωσης, όπου περιλαμβάνονται ο αγροτικός τομέας, ο δασικός τομέας, ο τομέας της αλιείας, κ.λ.π.¹²

Ενδεικτικό παράδειγμα είναι οι περίοδοι ξηρασίας στην Αφρική τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, και συγκεκριμένα στη ζώνη Sahel στην υποσαχάρια Αφρική. Ως αποτέλεσμα, πολλά νοικοκυριά έχουν καταφύγει στη λύση της προσωρινής μετανάστευσης προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις συχνές και παρατεταμένες περιόδους ξηρασίας και τις πιέσεις που δημιουργεί ένας αυξανόμενος πληθυσμός εξαιτίας της περιορισμένης διαθεσιμότητας αγροτικής γης και άλλων πόρων. Το πρόβλημα της ξηρασίας δεν επηρεάζει μόνο την Αφρική αλλά ένα σημαντικό ποσοστό του κόσμου. ¹³

• Άνοδος της στάθμης των θαλασσών που καθιστά τις παράκτιες περιοχές και τις περιοχές χαμηλού υψομέτρου μη κατοικήσιμες σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα.¹⁴
• Ανταγωνισμός για τους φυσικούς πόρους, που μπορεί να προκαλεί πιέσεις, συμβάλλοντας σε συγκρούσεις, οι οποίες με τη σειρά τους εξωθούν τους πληθυσμούς σε μεταναστευτικά κινήματα.¹⁵

Τα δυο πρώτα σενάρια είναι πιθανό να προκαλέσουν σε μεταναστευτικές ροές με αργούς ρυθμούς, όπου οι άνθρωποι έχουν επιδοθεί προς αναζήτηση νέων κατοικιών και μέσων διαβίωσης για μια μεγάλη χρονική περίοδο, καθώς οι συνθήκες στις πατρίδες τους χειροτερεύουν. Το τρίτο και το τέταρτο σενάριο είναι πιθανό να συμβάλλουν στη δημιουργία συνθηκών που προκαλούν σε εκτοπισμό μεγάλης κλίμακας, παρατηρούμενο συχνά σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. ¹⁶

Τόσο το ζήτημα της μετανάστευσης όσο και το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής περιλαμβάνονται σε αρκετή διεθνή κείμενα. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα κάτωθι:

• Στο κείμενο της Πρωτοβουλίας Nansen (2010), που ξεκίνησε αρχικά στο πλαίσιο πολυσυμμετοχικής διαβουλευτικής διαδικασίας ύστερα από πρωτοβουλία κρατών, αποτυπώνεται η επικύρωση της μετέπειτα Ατζέντας για την Προστασία των Εκτοπιζόμενων Προσώπων Διασυνοριακά στο πλαίσιο των καταστροφών και της κλιματικής αλλαγής και στοχεύει στην κάλυψη του κενού προστασίας για τον αναγκαστικό διασυνοριακό εκτοπισμό ως απόρροια των καταστροφών, ακραίων κλιματολογικών συνθηκών και εκτεταμένων κινδύνων σχετιζόμενων με την κλιματική αλλαγή.¹⁷
• Στο κείμενο της Συμφωνίας του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή (2015), υπάρχουν δυο αναφορές στη μετανάστευση και στον αναγκαστικό εκτοπισμό: στο προοίμιο, το οποίο αναφέρεται στην ευάλωτη κατάσταση των μεταναστών και καλεί τα κράτη να σεβαστούν, να προωθήσουν και να εξετάσουν τις αντίστοιχες υποχρεώσεις τους σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, καθώς θα αναλαμβάνουν δράσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Επίσης στο κείμενο για τις απώλειες και τις ζημιές, όπου γίνεται έκκληση για μια task force η οποία θα αναπτύξει προτάσεις για προσεγγίσεις ενσωμάτωσης προκειμένου να αποτραπεί, να ελαχιστοποιηθεί και να αντιμετωπιστεί ο αναγκαστικός εκτοπισμός που απορρέει από τις δυσμενείς συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.¹⁸
• Επίσης, στο πλαίσιο δράσης Hyogo αναγνωρίζεται ο αναγκαστικός εκτοπισμός πληθυσμών ως δυνητικός παράγοντας ευαλωτότητας ενώ το διάδοχο πλαίσιο του Sendai επικεντρώνεται στον αναγκαστικό εκτοπισμό ως απάντηση για την αντιμετώπιση των συνεπειών των ακραίων γεγονότων.¹⁹
• Τέλος, στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Development Goals / SDGs) που αποτυπώνονται στην Ατζέντα 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Ωστόσο, μεταξύ των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, υπάρχουν πολύ λίγες διασυνδέσεις μεταξύ του μεταναστευτικού φαινομένου και μιας σειράς πεδίων ανάπτυξης, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται η κλιματική αλλαγή. Ο Στόχος Βιώσιμης Ανάπτυξης 13 επικεντρώνεται αποκλειστικά στην κλιματική αλλαγή και απαιτεί από τις κυβερνήσεις να λάβουν επειγόντως μέτρα για την καταπολέμηση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής. Εστιάζει σε μεγάλο βαθμό στο ζήτημα της προσαρμογής και δίνει έμφαση στην ενσωμάτωση της κλιματικής αλλαγής σε πολιτικές και σχεδιασμούς. Δεν αναφέρεται στη μετανάστευση ή στον αναγκαστικό εκτοπισμό ούτε προτείνει την ενσωμάτωσή τους στις πολιτικές για την κλιματική αλλαγή. Άλλοι στόχοι, κυρίως οι υπ’ αρ. 8, 10 και 17 αναδεικνύουν την ανάγκη για σχεδιασμένες και ορθά διαχειριζόμενες πολιτικές με περιθώρια διευκόλυνσης στον τομέα της μετανάστευσης, αλλά δεν συνδέει τη μετανάστευση με το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Κατά συνέπεια, η διασύνδεση κλιματικής αλλαγής – μετανάστευσης δεν αντιμετωπίζεται επαρκώς στην Ατζέντα 2030 ούτε στους μηχανισμούς υλοποίησής της, παρά το γεγονός ότι η μετανάστευση αποτέλεσε το κλειδί για την εκπλήρωση του Στόχου Βιώσιμης Ανάπτυξης Νο 13. Ωστόσο, η Ατζέντα 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη παρουσιάζει πραγματικά μια σημαντική ευκαιρία επιδιώκοντας την πολιτική επιρροή και την ανάπτυξη των εθνικών πολιτικών για την αντιμετώπιση τόσο των δυνητικών προκλήσεων όσο και των ευκαιριών της μετανάστευσης, του αναγκαστικού εκτοπισμού και της σχεδιασμένης μετεγκατάστασης στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής.²⁰

Συμπέρασμα

Σύμφωνα με τις διάφορες μελέτες και εκθέσεις που έχουν εκπονήσει πλειάδα επιστημόνων, ινστιτούτων και οργανισμών, διαπιστώνεται ότι οι περιβαλλοντική παράγοντες και δη η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσουν σε σημαντικό βαθμό τις μεταναστευτικές ροές σε και από εξαιρετικά ευάλωτες περιοχές όπως νησιά σε χαμηλό υψόμετρο, δέλτα, παράκτιες περιοχές, περιοχές που έχουν εξάρτηση από τα συστήματα υδάτων που τροφοδοτούνται από τους παγετώνες και περιοχές που υφίστανται συνεχείς ξηρασίες. Αναπόφευκτα, περισσότεροι περιβαλλοντικοί μετανάστες θα μετακινηθούν εντός των συνόρων των χωρών τους ή σε γειτονικές χώρες. Μόνο ένα μικρό ποσοστό είναι πιθανό να μετεγκατασταθεί σε πιο μακρινές περιοχές. Κάποιες μεταναστευτικές ροές θα έχει ομοιότητες με άλλες μεταναστευτικές ροές που στοχεύουν στη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου αλλά σε άλλες περιπτώσεις, η μετανάστευση με τη μορφή του αναγκαστικού εκτοπισμού θα προκύψει πιθανόν σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και συγκεκριμένα όπου η κλιματική αλλαγή συμβάλλει στην όξυνση φυσικών κινδύνων, όπως κυκλώνες, βία και συγκρούσεις σε τοπικό επίπεδο.²¹

Η προσέγγιση των policy makers για την αντιμετώπιση αυτού του φλέγοντος ζητήματος οφείλει να είναι ολιστική και να περιέχει μια σειρά από κατευθυντήριες γραμμές όπως:²²

• Ενθάρρυνση εναλλακτικών προσαρμογής.
• Όπου είναι εφικτό, η παροχή βοήθειας στους πληθυσμούς για την παραμονή τους μέσω της αστικής και αγροτικής ανάπτυξης.
• Όπου είναι αναγκαίο, η παροχή βοήθειας στους πληθυσμούς για αποχώρηση με ασφάλεια και αξιοπρέπεια.
• Εμπλοκή της διασποράς στο σχεδιασμό και στην χρηματοδότηση στρατηγικών προσαρμογής για την διευκόλυνση των χωρών ώστε να αντιμετωπίσουν την κλιματική αλλαγή.
• Υποστήριξη στρατηγικών μείωσης κινδύνων καταστροφών και μεσολάβησης για την αποφυγή συγκρούσεων και παράλληλη ενίσχυση της ανταπόκρισης για παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας.
• Προσδιορισμός κατευθυντήριων αρχών, αποτελεσματικών πρακτικών και θεσμικών πλαισίων προκειμένου να βοηθηθούν οι κυβερνήσεις στην εκπόνηση κατάλληλου θεσμικού πλαισίου, πολιτικών, και προγραμμάτων για την αντιμετώπιση των μεταναστευτικών ροών σε εσωτερικό και διεθνές επίπεδο, ως απόρροια της κλιματικής αλλαγής.
• Καλλιέργεια διαλόγου και ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών.
• Συμμετοχή των κοινοτήτων στο σχεδιασμό μεταναστευτικής πολιτικής.

Παραπομπές

1. ODI, Climate Change, migration and displacement – the need for a risk informed and coherent approach, Sarah Opitz Stapleton, Rebecca Nadin, Charlene, Watson, and Jan Kellett, November 2017

2., 3, 4., 5. Migration & Climate Change, No 31 by Oil Brown, 2008

6. UNHCR – The UN Refugee Agency – New Issues in Refugee Research, Research Paper No 153 – Climate Change and forced migration, Etienne Piguet, January 2008
7. ODI, Climate induced migration and displacement: closing the policy gap, Emily Wilkinson, Amy Kirbyshire, Leigh Mayhew, Pandora Brata & Anrea Milan, October 2016
8. Climate Change and Migration Dynamics by Kathleen Newland, Migration Policy Institute

9.& 10. The German Marshall Fund of the United States, Strengthening Translantic Cooperation, Study Team on Climate Induced Migration, Climate Change and Migration, September 2010

11. UNHCR – The UN Refugee Agency – New Issues in Refugee Research, Research Paper No 153 – Climate Change and forced migration, Etienne Piguet, January 2008
12. The German Marshall Fund of the United States, Strengthening Translantic Cooperation, Study Team on Climate Induced Migration, Climate Change and Migration, September 2010
13. UNHCR – The UN Refugee Agency – New Issues in Refugee Research, Research Paper No 153 – Climate Change and forced migration, Etienne Piguet, January 2008

14., 15. & 16. The German Marshall Fund of the United States, Strengthening Translantic Cooperation, Study Team on Climate Induced Migration, Climate Change and Migration, September 2010

17., 18. ,19. & 20. ODI, Climate Change, migration and displacement – the need for a risk informed and coherent approach, Sarah Opitz Stapleton, Rebecca Nadin, Charlene, Watson, and Jan Kellett, November 2017

21. & 22. The German Marshall Fund of the United States, Strengthening Translantic Cooperation, Study Team on Climate Induced Migration, Climate Change and Migration, September 2010