Οι λόγοι που καθιστούν αναγκαία την διακυβέρνηση των υδάτων

Σε πρόσφατο συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στο Κάιρο και διοργανώθηκε με συμμετοχή της Διπλωματικής Αποστολής της Ε.Ε. στην Αίγυπτο σε συνεργασία με την Ένωση για τη Μεσόγειο ανέδειξε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα για το οποίο γίνονται αρκετές και εκτενείς συζητήσεις ειδικά τα τελευταία χρόνια και έχει να κάνει με τη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Ο τίτλος του συνεδρίου “EU-Egypt-UfM Water Governance and Investment Forum” μας προϊδεάζει για τη σημασία 2 βασικών παραγόντων στον τομέα των υδάτινων πόρων: ο πρώτος είναι η έννοια της διακυβέρνησης και ο δεύτερος είναι οι επενδύσεις που αποτελούν μια εκ των προϋποθέσεων για την υλοποίηση της διακυβέρνησης.

Γράφει η Βίκυ Μανιάτη, 

Η έννοια της διακυβέρνησης στον τομέα των υδάτινων πόρων  εμφανίζεται στο κείμενο με τίτλο “Towards Water Security: A Framework for Action” που εκπονήθηκε από τον Διακυβερνητικό Οργανισμό Συνεργασίας στον τομέα των Υδάτων (Global Water Partnership) και παρουσιάστηκε στο Β’ Παγκόσμιο Φόρουμ για τα Ύδατα στην Χάγη (17-20 Μαρτίου 2000), όπου αναφερόταν ότι “η κρίση στον τομέα των υδάτων είναι κυρίως κρίση διακυβέρνησης. Προϋπόθεση για μια αποτελεσματική διακυβέρνηση υδάτων αποτελεί ένα περιβάλλον που την καθιστά εφικτή και κατάλληλες θεσμικές δομές που επιτρέπουν στους δρώντες να συνεργαστούν προκειμένου να επιτευχθεί η αποτελεσματική διαχείριση των υδάτων. Οι οικονομικές πρακτικές πρέπει να ευθυγραμμιστούν εκ νέου, ώστε να υποστηριχθεί η βιώσιμη χρήση των υδάτινων πόρων”^΄

Από τότε ακολούθησαν πολλές Σύνοδοι όπως των Ηνωμένων Εθνών (6-8.9.2000), το Τρίτο και το Τέταρτο Παγκόσμιο Φόρουμ για τα Ύδατα (Ιαπωνία, 16-23.03.2000 και Μεξικό, 16-23.03.2006 αντίστοιχα), κ.λ.π. όπου η έννοια της διακυβέρνησης των υδάτων εμφανίζεται συχνά, με αποτέλεσμα σήμερα να στέκει ψηλά στην πολιτική ατζέντα.

Αξίζει ακόμα να αναφερθεί το 6ο Παγκόσμιο Φόρουμ Διακυβέρνησης των Υδάτων το Μάρτιο του 2012, όπου ορίζονται 6 στόχοι που προβλέπουν: α) υποχρέωση υιοθέτησης μηχανισμών διαβούλευσης, συμμετοχικότητας και συντονισμού για την αποτελεσματικότερη λήψη αποφάσεων. β) ενίσχυση των εθνικών ρυθμιστικών πλαισίων και υιοθέτηση δεικτών απόδοσης για παρακολούθηση και αξιολόγηση πολιτικών για τα ύδατα, γ) αύξηση του αριθμού Σχεδίων Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών κατά 30%, δ) Αύξηση του αριθμού των κρατών που θα διαθέτουν εργαλεία διάγνωσης και διακυβέρνησης για την ασφάλεια των υδάτινων πόρων, ε) Προώθηση της ακεραιότητας στον τομέα των υδάτων, διάγνωση και καταγραφή υπάρχοντων/δυνητικών κινδύνων που απορρέουν από την διαφθορά και διασφάλιση της αποτελεσματικής εφαρμογής πολιτικών καταπολέμησης της διαφθοράς, στ) Εφαρμογή διαφανών διαδικασιών στην κατάρτιση προϋπολογισμού στον τομέα υδάτων συμπεριλαμβανομένων και πληροφοριών για προγραμματισμό και υλοποίηση επενδύσεων σε υποδομές.

Ποιοι είναι οι λόγοι που καθιστούν αναγκαία την διακυβέρνηση των υδάτων; Καταρχήν η ολοένα αυξανόμενη πίεση στους υδάτινους πόρους παγκοσμίως που έχει σημαντικές επιπτώσεις στην κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική ευημερία μας. Η πίεση αυτή είναι πιθανό να επιδεινωθεί προκειμένου να αντιμετωπιστούν η αύξηση του πληθυσμού, η μεταστροφή των διατροφικών συνηθειών σε δίαιτες που χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ποσότητα κρέατος, η κλιματική αλλαγή και άλλες προκλήσεις.

Η ποιότητα των υδάτινων πόρων παγκοσμίως διαρκώς υποβαθμίζεται, παράγοντας που συμβάλλει με τη σειρά του στην αύξηση του κόστους διαχείρισης και στην απειλή της υγείας των ανθρώπων και του οικοσυστήματος. Επιπλέον, η φυσική διαθεσιμότητα των πόρων γλυκού ύδατος δεν διασφαλίζει την πρόσβαση όλων σε ασφαλείς και προσιτούς υδάτινους πόρους. Τουλάχιστον 780 εκατ. άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό πόσιμο νερό, ενώ κάπου 2.5 δισ. άνθρωποι στερούνται πρόσβασης σε ασφαλή συστήματα υγεινής και 2.5 εκατ. άνθρωποι – κυρίως παιδιά – πεθαίνουν κάθε χρόνο από ασθένειες που σχετίζονται με το νερό και που θα μπορούσαν να αποφευχθούν. Περίπου 1.2 δισ. άνθρωποι διαβιούν σε περιοχές με φυσική ανεπάρκεια νερού, όπου η χρήση υδάτων στον αγροτικό τομέα, στην βιομηχανία και στα νοικοκυριά υπερβαίνει το 75% των ροών νερού των ποταμών.

Επιπλέον, περίπου 500 εκατ. άνθρωποι διαβιούν σε περιοχές που τείνουν να παρουσιάσουν φυσική ανεπάρκεια υδάτων. Τέλος, 1.6 δισ. άνθρωποι ζουν σε περιοχές με λειψυδρία, γεγονός που ανάγεται σε οικονομικά αίτια, καθώς οι περιορισμένες ανθρώπινες δυνατότητες και οι περιορισμένοι οικονομικοί πόροι δεν καθιστούν εφικτή την πρόσβαση στους υδάτινους πόρους.

Η έννοια της διακυβέρνησης των υδάτων εξελίχθηκε στην πάροδο του χρόνου. Αρχικά, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα οι προσπάθειες για διακυβέρνηση των υδάτων εντοπίζονταν κυρίως σε τοπικό και / ή περιφερειακό επίπεδο. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στην αντίληψη ότι οι προκλήσεις στον τομέα των υδάτων αποτελούσαν ζητήματα που έχρηζαν τοπικής αντιμετώπισης. Και οι συζητήσεις για τις παγκόσμιες διαστάσεις της διακυβέρνησης των υδάτων ήταν περιορισμένες. Ωστόσο, η παραδοχή ότι το εύρος και η πολυπλοκότητα των προκλήσεων σχετιζόμενων με τα ύδατα εκτείνονται πέρα των εθνικών και περιφερειακών συνόρων και συνεπώς δεν είναι εφικτή η αντιμετώπισή τους επαρκώς μόνο με εθνικές ή περιφερειακές πολιτικές.

Σε έκθεση του ΟΗΕ το 2012, αναφέρεται ότι “τα ύδατα έχουν πάψει προ πολλού να αποτελούν ζήτημα τοπικής αρμοδιότητας μόνο.” Και αυτό για μια σειρά λόγων μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται: α) η εκτεταμένη λειψυδρία και η έλλειψη πρόσβασης σε παροχή νερού και υγεινή θεωρούνται απειλές για την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη και την εθνική ασφάλεια για όλα τα κράτη, β) Οι άνθρωποι σε παγκόσμιο επίπεδο διαμοιράζονται και ανταλλάσουν ύδατα μέσω φυσικών υδρολογικών μονάδων και συστημάτων αλλά και μέσω του παγκοσμίου εμπορίου, γ) Επιπροσθέτως, η κλιματική αλλαγή και η αυξανόμενη παρουσία πολυεθνικών εταιρειών στον τομέα των υδάτων διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παγκοσμιοποίηση ζητημάτων που σχετίζονται με τα ύδατα, δ) Τέλος, ο ενεργειακός τομέας απαιτεί την χρήση μεγάλων ποσοτήτων υδάτων.

Για παράδειγμα στις ΗΠΑ, 50% των αποθεμάτων γλυκών υδάτων διατίθενται για τη λειτουργία των εργοστασίων θερμοηλεκτρικής ενέργειας.

Πως ορίζεται όμως “η διακυβέρνηση των υδάτων”; Σήμερα, η έννοια αυτή χρησιμοποιείται ευρύτερα για την περιγραφή του εύρους πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και διοικητικών συστημάτων που υφίστανται για την ανάπυξη και διαχείριση υδάτινων πόρων καθώς και την παροχή υπηρεσιών σε διαφορετικά επίπεδα της κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, η διακυβέρνηση των υδάτων αναφέρεται σε επίσημες και ανεπίσημες διαδικασίες που προβλέπουν προσδιορισμό και διαπραγμάτευση των στόχων,  θέσπιση προτύπων, και επίλυση των διαφορών για την αντιμετώπιση των προκλήσεων και την εκπλήρωση των στόχων σε τοπικό, υποεθνικό και εθνικό επίπεδο.

Ενώ υπάρχει πληθώρα αναφορών για την ποσότητα των υδάτινων πόρων, η ποιότητα αυτών θεωρείται εξίσου κρίσιμης σημασίας για την ικανοποίηση βασικών ανθρώπινων και περιβαλλοντικών αναγκών. Η αποτυχία παροχής ασφαλούς πόσιμου νερού και επαρκών υπηρεσιών υγιεινής σε όλους τους ανθρώπους αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη αποτυχία ανάπτυξης στον 20ο αιώνα.

Σε μια προσπάθεια αναστροφής αυτής της αποτυχίας, ο ΟΗΕ θέσπισε τους Στόχους Ανάπτυξης Χιλιετίας, 8 στόχους σχεδιασμένους για την αντιμετώπιση της ακραίας φτώχειας έως το 2015. Παρά την ευρεία αναγνώριση ότι αρκετοί στόχοι συνδέονται με τα ύδατα, ωστόσο ο στόχος 7γ συγκεκριμένα αποσκοπεί στον περιορισμό του πληθυσμού κατά 50% χωρίς βιώσιμη πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό και στοιχειώδη υγιεινή ώς το 2015.

Τον Αύγουστο 2015, τα 193 κράτη μέλη του ΟΗΕ κατέληξαν σε συναίνεση για την υιοθέτηση νέας αναπτυξιακής ατζέντας “Transforming our World: The 2030 Agenda for Sustainable Development”. Η Ατζέντα αυτή απαρτίζεται από 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, που υποδιαιρούνται σε 169 επιμέρους στόχοι. Το ζήτημα των υδάτινων πόρων είναι περισσότερο ενσωματωμένο και ορατό στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs).

Ο Στόχος 6 εστιάζει απόλυτα σε ζητήματα γλυκού νερού και υγιεινής και προβλέπει την διασφάλιση της διαθεσιμότητας και της βιώσιμης διαχείρισης των υδάτων και της υγιεινής για όλους. Επιπλέον, κρίνεται σκόπιμη η επισήμανση ότι το ζήτημα των υδάτινων πόρων αναφέρεται και σε επιμέρους άλλους στόχους. Όπως για παράδειγμα στο στόχο 3.3 – καταπολέμηση ασθενειών των οποίων οι αιτίες πρόκλησης ανάγονται μεταξύ άλλων και στα ύδατα, στο στόχο 15.1 – εξασφάλιση της διατήρησης, της αποκατάστασης και της βιώσιμης ανάπυξης των χερσαίων και εσωτερικών οικοσυστημάτων γλυκού νερού ή στο στόχο 15.8 – λήψη μέτρων που αποσκοπούν στην αποτροπή εισόδου ξένων ειδών και στον περιορισμό της επίδρασης τους στα οικοσυστήματα ξηράς και υδάτων, κ.λ.π.

Στην υλοποίηση των SDGs ουσιαστικός θεωρείται ο ρόλος α) των εθνικών κυβερνήσεων που φέρουν την αρμοδιότητα θέσπισης θεσμικού πλαισίου διαχείρισης υδάτων και των οποίων ο ρόλος είναι κρίσιμος για την ενσωμάτωση των παγκόσμιων SDGs στις εθνικές έννομες τάξεις, β) των επιχειρήσεων με την υλοποίηση επενδύσεων σε υποδομές και καινοτόμες τεχνολογίες για τη βελτίωση της αποδοτικότητας των υδάτων και της καλύτερης διαχείρισης των κινδύνων σχετιζόμενων με τα ύδατα, γ) της κοινωνίας πολιτών με την διαβούλευση, την ανταλλαγή πληροφόρησης για τις τοπικές ανάγκες και την πραγματικότητα που βιώνουν οι τοπικές κοινωνίες, την ευαισθητοποίηση πολιτών, κ.λ.π., και δ) της ακαδημαϊκής κοινότητας με την παραγωγή και την ανταλλαγή τεχνικής και επιστημονικής πληροφόρησης και στοιχείων για την οικοδόμηση μιας βάσης δεδομένων για τη διαμόρφωση πολιτικών, αποφάσεων, στρατηγικών και εργαλείων υλοποίησης των στόχων που αφορούν στους υδάτινους πόρους.

Στην ίδια κατεύθυνση κινείται ο ΟΟΣΑ, ο οποίος το 2015 ανέπτυξε αρχές για την διακυβέρνηση των υδάτων, οι οποίες είναι: α) αποτελεσματικότητα, β) αποδοτικότητα, και γ) εμπιστοσύνη και συμμετοχικότητα. Η καθεμία εξ αυτών διαρθρώνεται σε 4 επιμέρους αρχές.

Για ποιους λόγους ο ΟΟΣΑ έκρινε απαραίτητη την ανάπτυξη αρχών για την διακυβέρνηση των υδάτων? Οι λόγοι είναι : 1. Οι προοπτικές για τον τομέα των υδάτων προδιαγράφονται δυσοίωνες και ως εκ τούτου καθίσταται αναγκαία η θέσπιση καλύτερων πρακτικών, που ωστόσο θα έχουν μικρότερο κόστος υλοποίησης, 2. Ο τομέας των υδάτων είναι ένας τομέας κατακερματισμένος, παράγοντας που τον καθιστά ευάλωτο σε απειλές. Συνεπώς, εξαρτάται από την πολυεπίπεδη διακυβέρνηση, 3. Οι κρίσεις των υδάτινων πόρων είναι συχνά πρωτίστως κρίσεις διακυβέρνησης, κάτι που έχει επισημάνει ο ΟΟΣΑ από το 2010. Αναφοράς χρήζει το “Πλαίσιο Πολυεπίπεδης Διακυβέρνησης του ΟΟΣΑ: Mind the Gaps, Bridge the Gaps”, που αποσκοπεί στον εντοπισμό και γεφύρωση των προκλήσεων διακυβέρνησης που επηρεάζουν όλες τις χώρες., 4. Η ανάγκη για ισχυρή δημόσια πολιτική κατάλληλη για το μέλλον.

Τέλος, το ζήτημα διαχείρισης των υδάτινων πόρων απασχόλησε εκτενώς και την Ε.Ε και μάλιστα το 2012 ανακηρύχθηκε ως το “Ευρωπαϊκό έτος υδάτων”. Η Ε.Ε. έχει συμπεριλάβει τον τομέα των υδάτων στην ευρωπαϊκή νομοθεσία και ειδικότερα στην ευρωπαϊκή στρατηγική για το 2020, όπου εμπεριέχεται ένας Χάρτης πορείας για το πως θα καταστεί η Ευρώπη αποδοτική στην διαχείριση των πόρων της – μεταξύ των οποίων και οι υδάτινοι – και πως θα μετατραπεί η ευρωπαϊκή οικονομία σε βιώσιμη με ορίζοντα το 2050.

Τέλος, υπάρχουν οδηγίες που ρυθμίζουν επιμέρους πτυχές των υδάτινων πόρων όπως η Οδηγία 2000/60/ΕΚ που καθορίζει το πλαίσιο δράσης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας στο πεδίο των υδάτων, η Οδηγία 2008/105/ΕΚ για τα Πρότυπα Περιβαλλοντικής Ποιότητας, η Οδηγία 2007/60/ΕΚ για την εκτίμηση και την διαχείριση κινδύνων που ανακύπτουν εξαιτίας των πλημμυρών κ.λ.π.