Η συμβολή της διεθνούς διακυβέρνησης στην αντιμετώπιση και διαχείριση υγειονομικών κρίσεων

Τους τελευταίους μήνες, ο πλανήτης μαστίζεται από μια πρωτοφανή υγειονομική κρίση, η οποία συνιστά μια από τις πολλές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης. Η κρίση όμως αυτή έγινε αιτία να αναδειχθούν ζητήματα, όπως η ανεπαρκής προετοιμασία των κρατών να αντιμετωπίζουν μείζονες κρίσεις. Γεγονός που οφείλεται είτε στην έλλειψη πόρων και κατάλληλων πολιτικών είτε στην επίδειξη αργών αντανακλαστικών των εθνικών κυβερνήσεων.

Γράφει η Βίκυ Μανιάτη

Στην αντιμετώπιση των μείζονων κρίσεων και δη των υγειονομικών, κομβικός θεωρείται ο ρόλος της διεθνούς διακυβέρνησης. Άλλωστε η πανδημία που ονομάζεται κορωναϊός δεν αποτελεί την πρώτη υγειονομική κρίση που αντιμετώπισε ο πλανήτης. Από την αρχαιότητα έως σήμερα, υπάρχουν αρκετά καταγεγραμμένα παραδείγματα πανδημιών που επέφεραν απελπισία και χάος στους διάφορους πληθυσμούς.

Τέτοια παραδείγματα πανδημιών που εξελίχθηκαν σε υγειονομικές κρίσεις είναι:

– η πανούκλα κατά την διακυβέρνηση του Ιουστινιανού. Οφειλόταν στο βακτήριο Yersinia pestis, η μετάδοση του οποίου γινόταν από τους ψύλλους και τα τρωκτικά και εξαπλώθηκε στην κεντρική Ασία, στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο. Η περιοδική εμφάνιση της πανούκλας από το 541 έως το 750 μ.Χ. εκτιμάται ότι συνέβαλε στην εξάρθρωση δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων.

– η πανδημία του Μαύρου Θανάτου στα μέσα του 14ου αιώνα που εξαπλώθηκε μέσω των εμπορικών οδών και έφτασε στην Ευρώπη μέσω του εμπορικού κέντρου στην Ιταλία το 1347. Η ταχεία του εξάπλωση σε Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική είχε ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση του 1/3 του πληθυσμού.

– Η χολέρα τον 19ο αιώνα – όπου και υπήρξαν έξι κύματα αυτής της πανδημίας. Ξεκίνησε από την Ινδία και εμφανίστηκε στην Ευρώπη το 1831 μέσω των στρατιωτικών και εμπορικών οδών. Συναντάται σε περιοχές όπου η πρόσβαση των κατοίκων σε υγειονομική περίθαλψη και καθαρό νερό είναι περιορισμένη και ακόμα. Οι έρευνες απέδειξαν ότι η χολέρα μεταδίδεται κυρίως μέσω του νερού. Είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και τα επίπεδα θνησιμότητας είναι υψηλά.

– η ισπανική γρίπη (1918-1919) συνέβαλε στον θάνατο 20 εκατ. ανθρώπων. Μελετητές εκτιμούν οι θάνατοι από την ισπανική γρίπη ανέρχονται σε 50 εκατ. Το 1981, εμφανίστηκε το AIDS που υφίσταται έως σήμερα και περισσότερα από 32 εκατ. άνθρωποι έχουν χάσει την ζωή τους εξαιτίας αυτού.

– ο SARS που αποτελεί μια μορφή κορωναϊου και πρωτοεμφανίστηκε το Νοέμβριο 2002 στην Κίνα, εξαπλώθηκε σε 29 χώρες. Από την έναρξή του έως τον Ιούλιο 2003, τα καταγεγραμμένα κρούσματα αριθμούσαν τα 8.096 και οι θάνατοι ανήλθαν στους 774.

– Την περίοδο 2009-2010, οι θάνατοι από τη γρίπη των χοίρων άγγιξαν τους 570.000.

– ο MERS προκάλεσε τον θάνατο των 858 ανθρώπων το 2012.

– o ιός Ebola (2014-2015) στη Δυτική Αφρική ευθύνεται για τον θάνατο περισσότερων από 11.000 ανθρώπων.

– ο ιός Zika πρωτοεμφανίστηκε το 2015 στην Βραζιλία και εξαπλώθηκε στη Λατινική και Νότια Αμερική μεταδιδόμενος κυρίως από το κουνούπι  Aedes aegypti που εντοπίζεται σε τροπικά δάση της Αμερικής. Η κρίση με τον Zika διήρκεσε ως το Νοέμβριο 2016.

Και ερχόμαστε στο σήμερα, όπου ο κορωναϊός πρωτοεμφανίστηκε στην Κίνα και εξαπλώθηκε με γοργούς ρυθμούς σε ολόκληρο τον πλανήτη. Εξαιτίας της σοβαρότητας και της ταχείας εξάπλωσης της, στις 11 Μαρτίου ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ.) την χαρακτήρισε ως πανδημία. Πανδημία χαρακτηρίζεται η διαρκής και συνεχής μετάδοση της ασθένειας ταυτόχρονα σε περισσότερες από τρεις γεωγραφικές περιοχές.

Τα επίσημα καταγεγραμμένα κρούσματα ανέρχονται σε 3.539.654 και οι θάνατοι εξαιτίας αυτής της πανδημίας σε 247.033, με την πλειονότητα αυτών στις ΗΠΑ.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η τελευταία υγειονομική κρίση που ξέσπασε με τον κορωναίο ανέδειξε σημαντικά ζητήματα. Πέρα από την αδυναμία των κρατών να αντιμετωπίσουν και να διαχειριστούν κρίσεις μείζονος σημασίας και δη υγειονομικές, αναδεικνύονται τα τρωτά σημεία του παγκόσμιου συστήματος υγειονομικής περίθαλψης.  Όπως επίσης αναδεικνύονται ορισμένες αδυναμίες των πολιτικών συστημάτων και των μορφών οργάνωσης των κοινωνιών.

Eμφανής απόδειξη η Ιταλία που αντικατοπτρίζει το χάσμα στον τομέα υγείας μεταξύ Βορρά και Νότου. Γεγονός που έχει επιφέρει διαφορετικές και αποκλίνουσες προσεγγίσεις,  που επιτείνουν την αναποτελεσματικότητα και την διαφθορά και κατ’ επέκταση την αύξηση του υγειονομικού κόστους.

Συνεπώς, η διεθνής διακυβέρνηση καθίσταται επιτακτική ανάγκη για την αντιμετώπιση αυτών κρίσεων, καθότι οι ιοί και οι πανδημίες δεν γνωρίζουν εθνικά σύνορα και συνιστούν παγκόσμια προβλήματα. Όπως αναφέρει ο Jurgen Zattler, εκτελεστικό μέλος του Δ.Σ. της Παγκόσμιας Τράπεζας, “ένα αδύναμο σύστημα υγείας σε ένα κράτος δύναται να αποτελέσει απειλή για ολόκληρο τον κόσμο και οι θύλακες της φτώχειας μπορούν να επιτείνουν την ανεξέλεγκτη εξάπλωση των πανδημιών ακόμη και σε κράτη, όπου οι κάτοικοι διαθέτουν υψηλά εισοδήματα. Αυτό μας αφορά όλους και οι ισχυροί δημόσιοι θεσμοί είναι απαραίτητοι τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο.”

Η διεθνής διακυβέρνηση στον τομέα υγείας ορίζεται ως “η χρήση επίσημων και ανεπίσημων θεσμών, κανόνων και διαδικασιών από τα κράτη, τους διακυβερνητικούς οργανισμούς και μη κρατικούς δρώντες για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των προκλήσεων στον τομέα υγείας, όπου απαιτείται διασυνοριακή συλλογική δράση”

Η σημασία της διεθνούς διακυβέρνησης διαφαίνεται στα εξής σημεία:

– Συμβάλλει στην καλύτερη προετοιμασία της παγκόσμιας κοινότητας, ώστε να αντιμετωπίσει και να διαχειριστεί υγειονομικές κρίσεις.

– Η συνεργασία στη βιοιατρική έρευνα καθίσταται αναγκαία στις προσπάθειες καταστολής και ελέγχου των πανδημιών. Η συγκέντρωση ιατρικών πόρων σε παγκόσμιο επίπεδο και η διοχέτευσή τους σε πραγματοποίηση ερευνών για ανακάλυψη φαρμάκων και εμβολιών είναι κρίσιμη για τον παγκόσμιο έλεγχο των επιδημιών, ειδικότερα σε αυτά τα κράτη με περιορισμένη ετοιμότητα για διαχείριση υγειονομικών κρίσεων.

– Η διεθνής βοήθεια συμβάλει στην άμβλυνση των ελλείψεων που παρατηρούνται στις προμήθειες ιατρικών ειδών. Η έλλειψη εξοπλισμού προστασίας όπως μάσκες τις πρώτες μέρες που ξέσπασε ο κορωναϊός έθεσε σε μεγαλύτερο κίνδυνο το ιατρικό προσωπικό και τους πολίτες. Το θετικό είναι ότι οι δωρεές ιατρικών υλικών από ξένες χώρες και διεθνείς οργανισμούς συνεχίζουν να εισρέουν στις πληττόμενες από την πανδημία περιοχές.

– Οι γνωμοδοτήσεις  και οι συστάσεις των εμπειρογνωμόνων των διεθνών οργανισμών περιορίζουν το στιγματισμό και την πόλωση που επιφέρει ο ιός.

– Ακαδημαϊκοί παγκοσμίου φήμης πρωτοστατούν στην ανάπτυξη επιστημονικής μεθόδου για αντιμετώπιση της κρίσης.

– Η διεθνής συνεργασία αποτελεί την καλύτερη οδό για περιορισμό του άμεσου οικονομικού αντίκτυπου και την αποκατάσταση της παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης.

– Ζητήματα στον τομέα υγείας θεωρούνται ότι μπορεί να αποτελέσουν απειλή στην εθνική ασφάλεια των κρατών και τη διεθνή σταθερότητα.

Η πληθώρα των φορέων που εμπλέκονται στην διεθνή διακυβέρνηση για την αντιμετώπιση και διαχείριση υγειιονομικών κρίσεων καθιστά δύσκολο το συντονισμό και τη συνεργασία μεταξύ τους. Επιπλέον, εξυπηρετούν διαφορετικά συμφέροντα. Ωστόσο, επιτελούν σημαντικό έργο και με τη δράση τους συμβάλλουν στη διεθνή σταθερότητα. Οι φορείς αυτοί απαρτίζονται από κρατικούς και μη κρατικούς δρώντες, υπερεθνικούς οργανισμούς, μη κυβερνητικές οργανώσεις, ιδρύματα, κ.λ.π.

Ενδεικτικά αναφέρονται:

– Ο Π.Ο.Υ. (WHO). Όργανο των Ηνωμένων ΕΘνών, εξεικευμένο στον τομέα της παγκόσμιας υγείας, ιδρύθηκε το 1948. Η αποστολή του είναι η κατεύθυνση και ο συντονισμός των διεθνών προσπαθειών για την αντιμετώπιση και διαχείριση υγειονομικών κρίσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Αρχικά ήταν ο μοναδικός φορέας που εμπλεκόταν στην παγκόσμια διακυβέρνηση στον τομέα της δημόσιας υγείας. Όμως με την είσοδο περισσότερων μη κρατικών δρώντων, η παγκόσμια διακυβέρνηση στον τομέα υγείας κατακερματίζεται. Στον περιορισμό της δυνατότητας του Π.Ο.Υ για οικοδόμηση μηχανισμού αντιμετώπισης υγειονομικών κρίσεων έχει συμβάλει και η περικοπή του προϋπολογισμού του κατά 600 εκατ. δολ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση των δομών ετοιμότητας σε έκτακτες περιπτώσεις, και την αποχώρηση εμπειρογνωμόνων από τον Οργανισμό. Επιπλέον, ο Π.Ο.Υ ελέγχει μόνο το 30% του προϋπολογισμού, ενώ τα κράτη μέλη του Π.Ο.Υ, χρησιμοποιούν τα ειδικά κονδύλια ως μοχλό πίεσης για τον καθορισμό των ζητημάτων της ατζέντας του Οργανισμού.  Ο Π.Ο.Υ έχει επιφορτιστεί με την παγκόσμια εποπτεία των υγειονομικών κρίσεων. Αλλά διαθέτει και την αρμοδιότητα έκδοσης συστάσεων και αποφάσεων που επίσημα δεσμεύουν τα κράτη μέλη.Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Π.Ο.Υ αποτελεί το μοναδικό τεχνικό εταίρο του Παγκόσμιου Ταμείου (Global Fund) για την καταπολέμηση του AIDS, της φυματίωσης και της ελονοσίας. Από το 2002, οι πόροι του Ταμείου διατέθηκαν για τη διάσωση 20 εκατ. ανθρώπινων ζωών και αυτό καταγράφεται ως ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του.

– Η Παγκόσμια Τράπεζα:  Αποτελεί το μεγαλύτερο χρηματοδότη έργων στον τομέα της υγείας και το σημαντικότερο θεσμό στον τομέα της διεθνούς συνεργασίας για την υγεία. To 2014, η Παγκόσμια Τράπεζα επανασχεδίασε τη στρατηγική της στον τομέα της παγκόσμιας διακυβέρνησης της υγείας και η οποία επικεντρώνει σε τομείς όπου υπάρχει συγκριτικό πλεονέκτημα για την Τράπεζα και υιοθετεί κριτήρια επιλεξιμότητας για την εμπλοκή των διεθνών εταίρων. Με αυτό τον τρόπο, συμβάλλει στην οικοδόμηση τεχνογνωσίας της Τράπεζας αναφορικά με τα υγειονομικά συστήματα. Σε συνεργασία με τον Π.Ο.Υ, προέβησαν στην θέσπιση ενός νέου μηχανισμού για την εννίσχυση της ασφάλειας της παγκόσμιας υγείας με παρακολούθηση ως ανεξάρτητα όργανα και υποβολή τακτικών αναφορών αναφορικά με την ετοιμότητα για την αντιμετώπιση ξεσπασμάτων ασθενειών, πανδημιών και άλλων έκτακτων καταστάσεων σχετικών με τον τομέα υγείας.  Με το έργο της, η Παγκόσμια Τράπεζα υποστηρίζει τις προσπάθειες των κρατών να επιτύχουν υγειονομική κάλυψη σε παγκόσμια κλίμακα και να παρέχουν ποιοτικές υγειονομικές υπηρεσίες προσβάσιμες σε όλους, ενδυναμώνοντας τα συστήματα πρωτοβάθμιας φροντίδας και τον περιορισμό των κινδύνων που συνδέονται με την κακή υγεία. Παρότι τα κράτη έχουν πολύ δρόμο να διανύσουν για την επίτευξη του στόχου για παγκόσμια υγειονομική κάλυψη έως το 2030, ωστόσο έχει σημειωθεί πρόοδος στην ενίσχυση της πρόσβασης σε υγειονομικές υπηρεσίες σε πολλές περιοχές του πλανήτη τις τελευταίες δυο δεκαετίες.

– Το Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Αποτροπή και Έλεγχο των Ασθενειών, που ιδρύθηκε το 2005 ως ευρωπαϊκό όργανο επιφορτισμένο με την ευθύνη ενίσχυσης της ευρωπαϊκής άμυνας έναντι μολυσματικών ασθενειών σε συνεργασία με τα εθνικά όργανα για την υγειονομική προστασία.To 2019, το έργο του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Αποτροπή και Έλεγχο των Ασθενειών επικεντρωνόταν στη βελτίωση της υγειονομικής κάλυψης της Ε.Ε. με εμβόλια, στην υποστήριξη της Κομισιόν και των κρατών μελών να επιτύχουν το στόχο βιώσιμης ανάπτυξης για την καταπολέμηση του HIV, της φυματίωσης και της ηπατίτιδας αλλά και να ενισχύσουν την ετοιμότητά τους ώστε να αντιμετωπίζουν τις διασυνοριακές υγειονομικές απειλές και στη δημιουργία συνέργειας μέσω στρατηγικών συμπράξεων.

– Το Ίδρυμα Bill & Melinda Gates είναι το μεγαλύτερο ιδιωτικό ίδρυμα που δραστηριοποιείται στην παγκόσμια υγεία σήμερα. Και με πολλούς τρόπους ασκεί επιρροή στη λήψη αποφάσεων που επηρεάζουν την παγκόσμια υγεία. Η διεθνής συνεργασία του με εταίρους αποσκοπεί στον περιορισμό των ανισοτήτων που επικρατούν στον τομέα υγείας με την ανάπτυξη νέων εργαλείων και στρατηγικών προκειμένου να μειωθεί το βάρος που προκαλείται στην παγκόσμια υγεία με τις μολυσματικές ασθένειες και την παιδική θνησιμότητα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Επιπλέον, εστιάζει στην βελτίωση της μεταφοράς υγειονομικών προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής ποιότητας στις φτωχότερες χώρες του κόσμου και βοηθάει τα κράτη να επεκτείνουν την πρόσβασή τους σε υγειονομική κάλυψη.

– O Gavi (Global Alliance for Vaccines and Immunization) είναι ένας διεθνής οργανισμός που ιδρύθηκε το 2000 και αποτελεί προϊόν της σύμπραξης του Ιδρύματος Bill & Melinda Gates και άλλων διεθνών εταίρων προκειμένου να ενθαρρύνουν τους κατασκευαστές εμβολίων να μειώσουν τις τιμές των εμβολίων για τις πιο φτωχές χώρες με αντάλλαγμα την προμήθεια εμβολίων σε αυτές τις χώρες σε μακροπρόθεσμη βάση και σε μεγάλες ποσότητες. Χάρη στο έργο του Gavi, τα μισά παιδιά του κόσμου εμβολιάζονται, το κόστος των εμβολίων έχει μειωθεί και ένα μέρος του καταβάλλεται από τον Gavi, η παιδική θνησιμότητα έχει περιοριστεί κατά 50%, αποτρέποντας 13 εκατ. θανάτους παιδιών, η οικονομική και κοινωνική ευημερία οικογενειών και κοινωνιών έχει ενισχυθεί και η ασφάλεια της παγκόσμιας υγείας έχει ενισχυθεί.