Η αντιμετώπιση των τεχνητών νησιών σε διεθνές επίπεδο

Η εντυπωσιακή αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού σε παγκόσμιο επίπεδο συνέβαλε στην ενίσχυση της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας με τη μεγαλύτερη παραγωγή και κατανάλωση αγαθών και κατ΄επέκταση στη δημιουργία περισσότερων θέσεων εργασίας και νέων τομέων και ευκαιριών απασχόλησης.

Γράφει η Βίκυ Μανιάτη

Παράλληλα όμως προκάλεσε προβλήματα που με την πάροδο των χρόνων οξύνονται όπως η μείωση των αποθεμάτων υλικών και φυσικών πόρων, η ενεργειακή κρίση, η περιβαλλοντική ρύπανση, η κλιματική αλλαγή που απασχολούν διεθνή κοινότητα, εθνικούς και υπερεθνικούς  φορείς, πολίτες και καθιστούν επιτακτική την ανάγκη εξεύρεσης εναλλακτικών λύσεων για την αντιμετώπισή τους. Όμως, τα ζητήματα αυτά ανέδειξαν και κάτι ακόμα: τον κρίσιμο ρόλο των τεχνητών νησιών στην άμβλυνση των συνεπειών που επιφέρουν τα παραπάνω προβλήματα.

Καταρχήν, κρίνεται απαραίτητη η αποσαφήνιση της διαφοράς μεταξύ νησιών και τεχνητών νησιών: Σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (United Nations Convention on the Law of the Sea/UNCLOS), το νησί είναι μια φυσικά σχηματισμένη έκταση ξηράς και ανυψωμένη πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας με δυνατότητα υποστήριξης της στέγασης ανθρώπινων πληθυσμών και διαμόρφωσης οικονομικής ζωής. Από την άλλη, ο όρος «τεχνητά νησιά» αναφέρεται σε όλες τις κατασκευές, εγκαταστάσεις και άλλες συσκευές στην θάλασσα, οι οποίες διαμορφώθηκαν από τον άνθρωπο και που εκ πρώτης όψεως δεν είναι νησιά.

Ο Scott Fitzpatrick ορίζει τα τεχνητά νησιά και τις τεχνητές εγκαταστάσεις ως κατασκευές από τον άνθρωπο. Περιβρέχονται από ύδατα από όλες τις πλευρές, εντοπίζονται πάνω από το νερό σε συνθήκες υψηλής παλίρροιας και η κατασκευή τους λαμβάνει χώρα σε συγκεκριμένη γεωγραφική τοποθεσία για μια ορισμένη χρονική περίοδο.

Το National Geographic ορίζει το νησί ως μια έκταση γης που περιβρέχεται από ύδατα. Όμως επειδή και οι ήπειροι περιβάλλονται από ύδατα, το National Geographic διευκρινίζει ότι οι ήπειροι δεν αποτελούν νησιά, εξαιτίας της τεράστιας έκτασής τους. Επιπλέον, προβαίνει στην κατηγοριοποίηση των νησιών σε : 1. Ηπειρωτικά (continental), 2. Παλιρροιακά (tidal), 3. Φραγματικά (barrier), 4. Ωκεάνια (oceanic), 5. Κοράλλια (coral) και 6. Τεχνητά (artificial).

Αν και για πολλούς τα «τεχνητά νησιά» θεωρούνται ως μια εξέλιξη των τελευταίων αιώνων, αυτό δεν είναι αληθές καθότι η ενασχόληση του ανθρώπου με τον θαλάσσιο χώρο και η δραστηριοποίηση του σε αυτόν με απώτερο σκοπό την εξασφάλιση της διαβίωσής του, χρονολογείται πριν από χιλιάδες χρόνια. Επιπλέον, υπάρχουν σχετικές αναφορές σε κείμενα συγγραφέων. Ο Γάλλος συγγραφέας Ιούλιος Βερν στο επιστημονικής φαντασίας μυθιστόρημα του «Το νησί με τους έλικες» («L’Île à hélice / Propeller Island») αναφέρεται σε μια πλωτή πόλη στον Ειρηνικό Ωκεανό, κατοικουμένη αποκλειστικά από εκατομμυριούχους.⁴ Το βιβλίο αυτό συναντάται και με τον τίτλο «Η πλωτή πολιτεία» (Une Ville Flottante), και αποτελεί μέρος της σειράς «Έκτακτα Ταξίδια» (Voyages Extraordinaires).

Ακόμα, σύμφωνα με ευρήματα έρευνας οι πρώτοι άνθρωποι που κατοίκησαν στον Αμαζόνιο είχαν δημιουργήσει χιλιάδες τεχνητά δασώδη νησιά, όπου ασχολούνταν με την εξημέρωση και καλλιέργεια άγριων φυτών, προκειμένου να καλύψουν τις διατροφικές τους ανάγκες.

Στο Μεξικό, οι Αζτέκοι οικοδόμησαν τεχνητά νησιά για να δημιουργήσουν εύφορα καλλιεργήσιμα εδάφη.

Ίχνη τεχνητών νησιών εντοπίζονται στην αρχαία Αίγυπτο. Τον 18ο αιώνα, κατασκευάστηκε το τεχνητό νησί Wilheimstein στη Γερμανία πάνω σε πέτρες. Τη δεκαετία του ΄60, κατασκευάστηκε στην Ολλανδία το τεχνητό νησί Flevopolder.

Το 1968, ο Ιταλός μηχανικός Τζόρτζιο Ρόζα έχτισε το δικό του νησί σε διεθνή ύδατα. Έξι ναυτικά μίλια μακρυά από το Ρίμινι της Ιταλίας κατασκεύασε μέσα σε έξι μήνες μία τεχνητή πλατφόρμα 400 τετραγωνικών μέτρων που στηριζόταν σε χαλύβδινους πυλώνες, και την ανακήρυξε ανεξάρτητο κράτος. Όμως η ιταλική κυβέρνηση δεν είδε με καλό μάτι αυτό το θέμα και την 25η Ιουνίου 1968 ιταλικές στρατιωτικές δυνάμεις εκκένωσαν και κατέλαβαν το νησί. Τον Φεβρουάριο 1969, το νησί βομβαρδίστηκε και καταστράφηκε.

Σύμφωνα με την UNCLOS, τα τεχνητά νησιά απολαύουν νομικής αναγνώρισης. Όπως προβλέπεται στο άρθρο 11, τα νησιά αυτά δεν θεωρούνται λιμενικά έργα, ενώ σύμφωνα με το άρθρα 56 και 60 η εγκατάσταση και χρησιμοποίηση τεχνητών νήσων, εγκαταστάσεων και κατασκευών υπάγεται στη δικαιοδοσία του εγγύτερου παράκτιου κράτους. Όμως, στην παρ. 8 του άρθρου 60 ορίζεται ότι οι τεχνητές νήσοι, οι εγκαταστάσεις και κτίσματα δεν απολαύουν του καθεστώτος των νήσων. Δεν έχουν δική τους χωρική θάλασσα, και η παρουσία τους δεν επιδρά στην οριοθέτηση των χωρικών υδάτων, της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης ή της υφαλοκρηπίδας. Η ελευθερία κατασκευής τεχνητών νησιών και εγκαταστάσεων κατοχυρώνεται στο άρθρο 87 παρ. 1δ. της UNCLOS

Τα τεχνητά νησιά διακρίνονται σε : α. θαλάσσιες πόλεις (πλωτές),  β. νησιά που προορίζονται για οικονομική ανάπτυξη όπως εκείνα όπου προβλέπεται η εξερεύνηση και η εκμετάλλευση φυσικών πόρων, βιομηχανικά τεχνικά νησιά, τεχνητά νησιά που προορίζονται για σκοπούς αλιείας, εγκαταστάσεις για την ανάπτυξη μη φυσικών πόρων όπως αρχαιολογικών ή ναυαγίων, γ. τεχνητές εγκαταστάσεις τηλεπικοινωνιών και μεταφορών όπως πλωτά λιμάνια και αεροδρόμια, δ. εγκαταστάσεις για σκοπούς επιστημονικής έρευνας και πρόβλεψης καιρικών συνθηκών, ε. εγκαταστάσεις ψυχαγωγίας και στ. στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Το νομικό καθεστώς διαφέρει σε καθεμία από αυτές τις κατηγορίες τεχνητών νησιών. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που δεν υφίσταται ξεκάθαρος ορισμός της έννοιας «τεχνητά νησιά» στην Σύμβαση UNCLOS.

Η Francesca Galea προβαίνει και αυτή σε μια ανάλογη κατηγοριοποίηση των τεχνητών νησιών: α. ενεργειακές πλατφόρμες, όπου τα τεχνητά νησιά χρησιμοποιούνται ως πηγή ενέργειας, υπεράκτιες πλατφόρμες άντλησης πετρελαίου, ή πλωτές πλατφόρμες, β. πλωτές βιομηχανικές εγκαταστάσεις όπως εργοστάσια, κέντρα δεδομένων, λιμάνια και αεροδρόμια, γ. εγκαταστάσεις για σκοπούς στέγασης και ψυχαγωγίας, δ. νησιά με σκοπό την παράκαμψη νομικών προβλέψεων και διαδικασιών όπως οι πλατφόρμες εκπομπής πειρατικών ραδιοσταθμών.

Από την κατηγοριοποίηση των τεχνητών νησιών συνάγεται ότι η κατασκευή τους εξυπηρετεί κυρίως οικονομικούς, στρατηγικούς και γεωπολιτικούς σκοπούς καθώς και την ενίσχυση της ασφάλειας στον θαλάσσιο χώρο.

Σήμερα, βλέπουμε σε διάφορα σημεία της υφηλίου να έχουν κατασκευαστεί ή να κατασκευάζονται τεχνητά νησιά από διάφορα μεγάλα κράτη. Ενδεικτικά αναφέρονται:

• Νότια Σινική Θάλασσα: Η Κίνα έχει οικοδομήσει πολλά μικρά τεχνητά νησιά σε αυτή την περιοχή. Οι λόγοι που κρύβονται πίσω από αυτές τις ενέργειες της Κίνας είναι κυρίως οικονομικοί αλλά και στρατηγικοί και γεωπολιτικοί, καθώς η Κίνα επιδιώκει να ανακτήσει τον έλεγχο της εκεί περιοχής.
• Σαουδική Αραβία. Ειδικότερα, τα τεχνητά νησιά Upper Zakum κατασκευάστηκαν από την πόλη Abu Dhabi αποσκοπώντας στην εξόρυξη πετρελαίου από την θάλασσα. Για την κατασκευή τους δαπανήθηκαν 3.7 δις. δολάρια. Επίσης, τα τεχνητά νησιά Palm Jumeirah και Pearl Island των πόλεων Dubai και  Doha κατασκευάστηκαν για την προσέλκυση τουριστών.
• Μαλαισία: Η κατασκευή του τεχνητού νησιού Forest City στην Ειδική Οικονομική Ζώνη στην πολιτεία Johor εξυπηρετεί πρωταρχικά τον περιορισμό της συμφόρησης σε αυτό το μικρό νησί καθώς και εμπορικούς και βιομηχανικούς σκοπούς.
• Ιαπωνία: Το τεχνητό νησί Kansai αποτελεί αρχιτεκτονικό θαύμα του Ιταλού Αρχιτέκτονα Renzo Piano. Φιλοξενεί το διεθνές αεροδρόμιο του Kansai και ο λόγος κατασκευής του αεροδρομίου εκεί ήταν η αποφυγή της ηχορρύπανσης.
• Ινδία: Και στην Ινδία συναντάει κανείς τεχνητά νησιά όπως το Willington και αποτελεί ναυτική βάση για το Ινδικό ναυτικό και εμπορικό λιμάνι του Kochi.

Ένα κράτος που έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στην κατασκευή τεχνητών νησιών είναι η Δανία:  Την περίοδο 1995-1999 κατασκευάστηκε το τεχνητό νησί Peberholm που βρίσκεται μεταξύ Δανίας και Σουηδίας. (Δημιουργήθηκε στο πλαίσιο της ανέγερσης της γέφυρας Έρεσουντ, που συνδέει την Κοπεγχάγη με το Μάλμε της Σουηδίας. Κατασκευάστηκε σε μικρή απόσταση από το μικρό φυσικό νησί Σάλτχολμ. Ο κύριος λόγος για την κατασκευή του ήταν να έχει ένα σημείο διασταύρωσης μεταξύ της υποθαλάσσιας σήραγγας και της γέφυρας. Η σήραγγα χτίστηκε για να δώσει την ευκαιρία στα μεγάλα πλοία να περάσουν το Έρεσουντ χωρίς να ανησυχούν για το ύψος της γέφυρας. Άλλος λόγος είναι ότι θα δημιουργούσε πρόβλημα στο αεροδρόμιο της Κοπεγχάγης (Kastrup), που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από την άκρη της γέφυρας.

Το 2019, η κυβέρνηση της Δανίας σε συνεργασία με δημάρχους της μητροπολιτικής περιοχής της Κοπεγχάγης, αποφάσισε την κατασκευή εννέα τεχνητών νησιών στα ανοιχτά των ακτών της Κοπεγχάγης τα οποία θα αξιοποιηθούν για βιομηχανικούς σκοπούς, παραγωγή ενέργειας αλλά και ως χώροι αναψυχής. Η έμπνευση για το έργο με τον τίτλο «Holmene» (Νησίδες), ανήκει στην Urban Power που στόχο έχει την αναμόρφωση των δανέζικων ακτών με νησιά μεικτού σκοπού που θα χρησιμοποιηθούν για εμπορικούς χώρους, παραγωγή ενέργειας χωρίς ορυκτά καύσιμα, αντιμετώπιση πλημμυρικών φαινομένων και μια μεγάλη ζώνη πρασίνου. Θα φιλοξενήσει, επίσης, το μεγαλύτερο εργοστάσιο στη Βόρεια Ευρώπη για την παραγωγή ενέργειας από απορρίμματα και από τον άνεμο. Η κατασκευή του Holmene θα γίνει 10 χιλιόμετρα νότια της Κοπεγχάγης και οι αρχιτέκτονες έχουν παραγγείλει περίπου 26 εκατ. κυβικά μέτρα χώματος από έργα του μετρό και από κατασκευές κτιρίων για τη δημιουργία των τεχνητών νησιών. Η έναρξη των εργασιών αναμένεται το 2022 και η ολοκλήρωση του έργου αναμένεται έως το 2040. Ο προϋπολογισμός αγγίζει τα 425 εκατ. ευρώ. Τα επιμέρους νησιά θα κατασκευαστούν ένα — ένα και το πρώτο θα είναι έτοιμο εντός έξι ετών.

Τον Φεβρουάριο 2022, η κυβέρνηση της Δανίας συμφώνησε να αναλάβει το πλειοψηφικό μερίδιο σε ένα τεχνητό «ενεργειακό νησί» ύψους 25 δισεκατομμυρίων λιρών, που πρόκειται να χτιστεί 80 χιλιόμετρα μακριά από την ακτή, στη μέση της Βόρειας Θάλασσας και που πρόκειται να αποτελέσει το μεγαλύτερο κατασκευαστικό έργο στην ιστορία της χώρας. Το νησί στα δυτικά της χερσονήσου της Γιουτλάνδης θα έχει αρχικά έκταση 120.000 τετραγωνικών μέτρων και στην πρώτη φάση του θα είναι σε θέση να παρέχει καθαρή ενέργεια σε 3 εκατομμύρια νοικοκυριά. Θα προστατεύεται από τις καταιγίδες της Βόρειας Θάλασσας από τρεις πλευρές μέσω ενός τείχους, ενώ θα έχει και μια αποβάθρα για σκάφη εξυπηρέτησης που θα καταλαμβάνουν την τέταρτη πλευρά. Το έργο βασίζεται σε μια πολυμερή συμφωνία που επιτεύχθηκε τον Ιούνιο σχετικά με την ενεργειακή πολιτική της χώρας, στην οποία τα μέρη συμφώνησαν να κατασκευάσουν δύο κόμβους αιολικής ενέργειας, έναν τεχνητό και έναν άλλο με επίκεντρο το νησί της Βαλτικής στο Bornholm. Οι δύο κόμβοι θα υποστηρίξουν αρχικά την παραγωγή αιολικής ενέργειας 5GW ενώ η χωρητικότητα αργότερα θα επεκταθεί στα 12GW. Η κατασκευή του νησιού αναμένεται να ξεκινήσει το 2026. Τα επόμενα πέντε χρόνια θα χρησιμοποιηθούν για προσέλκυση συνεργατών του ιδιωτικού τομέα, για να πραγματοποιηθούν εκτιμήσεις περιβαλλοντικών επιπτώσεων στον πυθμένα της θάλασσας και για την υπογραφή συμφωνιών για τη σύνδεση των δύο ενεργειακών νησιών με το Βέλγιο, τις Κάτω Χώρες (Ολλανδία) και τη Γερμανία. Η ολοκλήρωσή του αναμένεται το 2033.

Όπως αντιλαμβανόμαστε, τα τεχνητά νησιά δεν αποτελούν καινοτομία του 21ου αιώνα. Είναι κατασκευές αρχικά με προσωρινό χρονικό ορίζοντα αλλά επειδή εξυπηρετούν σημαντικές ανάγκες όπως η στέγαση, προσλαμβάνουν ένα μόνιμο χαρακτήρα. Καθώς συμβάλλουν στην ενίσχυση των εθνικών οικονομιών, η κατασκευή τους θα συνεχίσει και στα επόμενα χρόνια με εντατικότερους ρυθμούς, και θα πρέπει να είναι σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο και να μην έρχεται σε σύγκρουση με άλλες χρήσεις του θαλάσσιου χώρου όπως η προστασία των θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών. Πέρα από τα οφέλη που έχει η κατασκευή τους όπως η αποσυμφόρηση των αστικών κέντρων, η ενίσχυση των δημοσίων έργων που έχει θετικό αποτύπωμα στον τομέα της απασχόλησης, η βελτίωση της ποιότητας ζωής με τη διαβίωση κοντά στην θάλασσα, δεν μπορεί να αγνοήσει κανείς τα μειονεκτήματα των τεχνητών νησιών.

Το κυριότερο είναι το ανυπολόγιστο περιβαλλοντικό κόστος σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών. Ηδη στα σημεία όπου χτίστηκαν ή συνεχίζουν να χτίζονται τέτοιες γιγάντιες κατασκευές η υποβρύχια ζωή έχει δεχθεί ανεπανόρθωτο πλήγμα. Το σκάψιμο του βυθού για τη συλλογή άμμου, ειδικά στον Περσικό Κόλπο, καταστρέφει κοραλλιογενείς υφάλους και θαλάσσια είδη σημαντικά για το υποθαλάσσιο οικοσύστημα. Τα συγκεκριμένα έργα διαταράσσουν την οικολογική ισορροπία. Επιπλέον, η κατασκευή ενός τεχνητού νησιού αποτελεί ένα ακριβό εγχείρημα και τα κράτη δαπανούν υψηλά ποσά όπως το Abu Dhabi για την κατασκευή των Upper Zakum.  Τέλος, πρέπει να επισημανθεί ότι η κατασκευή των τεχνητών νησιών συμβάλλει στη δημιουργία διενέξεων και προστριβών μεταξύ κρατών, επειδή κάθε κράτος εποφθαλμιά να επωφεληθεί των πόρων που υπάρχουν στην περιοχή κατασκευής των τεχνητών νησιών και επιδιώκει την ενίσχυση της επιρροής του στην εν λόγω περιοχή. Για παράδειγμα, η κατασκευή τεχνητών νησιών στη Νότια Σινική Θάλασσα που προκάλεσε την αντίδραση των Φιλιππίνων, αλλά και των ΗΠΑ, που δεν είδαν καθόλου με καλό μάτι την κινέζικη επέκταση στον θαλάσσιο χώρο