Τουρκολιβυκό Μνημόνιο: Τι ακριβώς αναφέρει και γιατί μας αφορά

Το 2019 η Τουρκία υπέγραψε με τη Λιβύη το αποκαλούμενο Τουρκολιβυκό Μνημόνιο, μια συμφωνία που από την πρώτη στιγμή προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στην Ελλάδα και εντάσεις στην ανατολική Μεσόγειο. Το κείμενο αυτό φανερώνει με τον πιο απροκάλυπτο τρόπο τη στρατηγική της Άγκυρας να αμφισβητήσει τα δικαιώματα των ελληνικών νησιών στις θαλάσσιες ζώνες και να προωθήσει τα δικά της γεωπολιτικά συμφέροντα, παραβλέποντας βασικούς κανόνες του Διεθνούς Δικαίου.

Η στρατηγική αμφισβήτησης των νησιών
Η τουρκική πολιτική ηγεσία, βασισμένη σε θεωρίες του τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού από το 2011, επιμένει πως τα νησιά -μικρά ή μεγάλα- δεν παράγουν δική τους υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι το Καστελόριζο, η Κρήτη, η Ρόδος, η Κάρπαθος και η Κάσος «εξαφανίζονται» από τον χάρτη των θαλάσσιων ζωνών. Η Τουρκία διακηρύσσει πως έχει «αντικριστές ακτές» με τη Λιβύη, αγνοώντας τη γεωγραφική πραγματικότητα: οι ελληνικές ακτές παρεμβάλλονται ξεκάθαρα ανάμεσα στις δύο χώρες.

Η Τουρκία εκμεταλλεύτηκε την πολιτική αδυναμία της κυβέρνησης της Τρίπολης, η οποία πολιορκούνταν από τον στρατάρχη Χαφτάρ, και απαίτησε την υπογραφή συμφωνίας ως αντάλλαγμα για στρατιωτική στήριξη. Ωστόσο, η μεταβατική κυβέρνηση της Λιβύης, αν και αναγνωρισμένη από τον ΟΗΕ, δεν είχε την αρμοδιότητα να υπογράψει δεσμευτικές διεθνείς συμφωνίες. Ακόμη σοβαρότερο είναι ότι το ίδιο το περιεχόμενο της συμφωνίας αντιβαίνει στο Διεθνές Δίκαιο, καθώς προϋπόθεση για τη χάραξη θαλάσσιων ζωνών είναι η ύπαρξη αντικριστών ή γειτονικών ακτών, κάτι που προφανώς δεν ισχύει.

Η Ελλάδα αντέδρασε δυναμικά, υπογράφοντας τον Αύγουστο του 2020 συμφωνία με την Αίγυπτο που οριοθετεί ΑΟΖ και υπερκαλύπτει ουσιαστικά το πεδίο του Τουρκολιβυκού Μνημονίου. Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Ένωση καταδίκασε από την πρώτη στιγμή τη συμφωνία Άγκυρας-Τρίπολης, ενώ πρόσφατα, στην ευρωπαϊκή Σύνοδο Κορυφής, δήλωσε επίσημα ότι η εν λόγω συμφωνία παραβιάζει δικαιώματα τρίτων χωρών, κατονομάζοντας την Ελλάδα και την Αίγυπτο.

Η γεωπολιτική σημασία της περιοχής και ο ρόλος της ενέργειας
Η ανατολική Μεσόγειος έχει μετατραπεί σε επίκεντρο ενεργειακών ανταγωνισμών, μετά και την αποκάλυψη τεράστιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην περιοχή. Η τεχνολογία επιτρέπει σήμερα έρευνες και εκμετάλλευση σε μεγάλα θαλάσσια βάθη, καθιστώντας τη διασφάλιση των θαλάσσιων ζωνών κρίσιμη για τα κράτη που ελέγχουν το υποθαλάσσιο υπέδαφος. Η Τουρκία επιχειρεί να εδραιώσει παρουσία, ενώ η Ελλάδα προχωρά ήδη με την Chevron σε σεισμικές έρευνες νότια της Κρήτης.

Το ιδανικό σενάριο για την επίλυση των διαφορών θα ήταν η προσφυγή όλων των εμπλεκόμενων χωρών στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Ωστόσο, η Τουρκία μέχρι σήμερα απορρίπτει κάθε τέτοιο ενδεχόμενο, προτιμώντας τις διμερείς ή πολυμερείς διαπραγματεύσεις υπό όρους που εξυπηρετούν τα δικά της συμφέροντα.

Το μέλλον και οι προκλήσεις
Η Λιβύη έχει διαμηνύσει πως θα εξετάσει ενδεχόμενη κύρωση της συμφωνίας μέσω της Βουλής της, χωρίς ωστόσο να διαφαίνεται άμεση λύση. Ταυτόχρονα, το μεταναστευτικό πρόβλημα από τις ακτές της Λιβύης προσθέτει ακόμη ένα πιεστικό ζήτημα στις ευρωλιβυκές σχέσεις. Στο φόντο όλων αυτών, το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο παραμένει εργαλείο πίεσης της Άγκυρας, ενώ η διεθνής κοινότητα παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις.

Η σταθερότητα στην ανατολική Μεσόγειο και η προάσπιση των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων περνούν μέσα από ψύχραιμη στρατηγική, ενίσχυση της διπλωματίας και διαρκή παρουσία στο πεδίο, τόσο σε πολιτικό όσο και σε ενεργειακό επίπεδο.