Πάπας: Η κούρσα της διαδοχής, το δίλημμα και η πιθανότητα ενός «τραμπικού Ποντίφικα»

Όταν η κινηματογραφική ταινία «Κονκλάβιο» καθηλώνει το κοινό με τον καθηλωτικό μονόλογο του καρδινάλιου Λόρενς, ερμηνευμένο συγκλονιστικά από τον Ρέιφ Φάινς, δεν αφηγείται απλώς ένα πολιτικό παιχνίδι στο Βατικανό· αγγίζει τον πυρήνα της σύγχρονης θρησκευτικής αμφιβολίας. Ο θάνατος ενός προοδευτικού Πάπα ανοίγει ένα κενό, ένα ρήγμα που καλούνται να γεφυρώσουν οι καρδινάλιοι μέσα στην Καπέλα Σιστίνα. Όμως το ερώτημα δεν είναι μόνο ποιος θα φορέσει τη λευκή τήβεννο, αλλά τι Εκκλησία θα αναδυθεί από αυτό το ιστορικό σταυροδρόμι: μια Εκκλησία του διαλόγου και της αμφιβολίας ή ένα φρούριο βεβαιότητας και συντηρητικής ορθοδοξίας.

Ο μονόλογος του καρδινάλιου Λόρενς αναδεικνύει μια θεμελιώδη αλήθεια: ότι η πίστη χωρίς αμφιβολία είναι στατική και νεκρή. Στην καρδιά της Καθολικής παράδοσης, όσο κι αν δεν το παραδέχεται πάντα ανοιχτά, υπάρχει η πάλη μεταξύ δόγματος και ζωντανού βιώματος της πίστης. Στη σύγχρονη εποχή, όπου η παγκόσμια κοινωνία χαρακτηρίζεται από πολυπολιτισμικότητα, πλουραλισμό και αμφισβήτηση των αυθεντιών, το αίτημα για μια Εκκλησία που αγκαλιάζει την πολυπλοκότητα είναι πιο επιτακτικό από ποτέ. Η «λατρεία της βεβαιότητας», όπως την περιγράφει ο καθηγητής Τζέιμς Ε. Πόρτερ, προσφέρει ανακούφιση, αλλά ενέχει τον κίνδυνο του αποκλεισμού και της αλαζονείας. Και είναι αυτή ακριβώς η τάση που απειλεί να κερδίσει έδαφος στο επερχόμενο κονκλάβιο.

Η εκλογή του επόμενου Πάπα δεν αφορά μόνο τη διοίκηση της μεγαλύτερης χριστιανικής εκκλησίας στον κόσμο. Είναι μια μάχη για το αν η Καθολική Εκκλησία θα μείνει ανοιχτή στον διάλογο ή αν θα αναδιπλωθεί πίσω από τα τείχη της «ορθής πίστης», σε έναν κόσμο που αλλάζει ταχύτατα. Ο Πάπας Φραγκίσκος, με όλες τις αντιφάσεις και τις αδυναμίες του, προσπάθησε να συγχρονιστεί με τις ανάγκες των καιρών: απευθύνθηκε σε κοινότητες LGBTQ, σε μετανάστες, στους φτωχούς και στους αποκλεισμένους. Όμως η στάση του απέναντι σε θέματα όπως οι αμβλώσεις ή η χειροτονία γυναικών αποκάλυψε τα όρια αυτής της προσπάθειας. Παρ’ όλα αυτά, το μήνυμα ήταν σαφές: η Εκκλησία δεν μπορεί πλέον να μιλά με όρους απόλυτης αλήθειας σε έναν κόσμο γεμάτο ερωτήματα.

Απέναντι σε αυτή την κατεύθυνση βρίσκεται το ρεύμα του σκληρού συντηρητισμού, το οποίο δεν κρύβει τις πολιτικές του προεκτάσεις. Ο «τραμπισμός» —μια ιδεολογία που υμνεί τη δύναμη, τη βεβαιότητα και τον αποκλεισμό— έχει βρει εκφραστές ακόμη και εντός της Καθολικής Εκκλησίας. Όπως παρατηρεί ο Πάτρικ Σβαρτς της Die Zeit, μια ενδεχόμενη εκλογή υπερσυντηρητικού πάπα θα αποτελούσε τεράστιο στρατηγικό όφελος για τον διεθνή δεξιό λαϊκισμό. Σε μια εποχή όπου οι «ισχυροί άνδρες» τύπου Τραμπ κυριαρχούν στον πολιτικό λόγο, ένας πάπας με παρόμοια ιδεολογικά χαρακτηριστικά θα παρείχε ηθική νομιμοποίηση σε τάσεις απομονωτισμού, ρατσισμού και κοινωνικής οπισθοδρόμησης.

Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι η σύνθεση του σώματος των εκλεκτόρων δεν ευνοεί άνευ όρων την εκλογή ενός σκληροπυρηνικού συντηρητικού. Οι περισσότεροι καρδινάλιοι έχουν οριστεί από τον ίδιο τον Φραγκίσκο, με στόχο την προώθηση ενός πιο πολυπολιτισμικού, λιγότερο ευρωκεντρικού προφίλ. Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι Ευρωπαίοι καρδινάλιοι είναι μειοψηφία, ενώ Ασία και Αφρική έχουν ενισχυμένη εκπροσώπηση. Αυτή η γεωγραφική μετατόπιση φέρνει στο προσκήνιο υποψηφιότητες με διαφορετικά πολιτισμικά και θεολογικά προτάγματα, χωρίς ωστόσο να εγγυάται μια προοδευτική επιλογή.

Η πραγματικότητα είναι πολύπλοκη: αρκετοί καρδινάλιοι από αναπτυσσόμενες χώρες τείνουν προς πιο συντηρητικές θέσεις σε ζητήματα ηθικής, παρά την κοινωνική τους ευαισθησία. Το γεγονός ότι δεν υπήρξε επαρκής χρόνος για τη διαμόρφωση στενών δεσμών μεταξύ των νέων καρδιναλίων ενισχύει την αβεβαιότητα του αποτελέσματος. Το κονκλάβιο λειτουργεί συχνά με βάση προσωπικές σχέσεις και συμμαχίες, όχι απλώς ιδεολογικές τοποθετήσεις.

Αξιοσημείωτο είναι και το πώς το διεθνές περιβάλλον επηρεάζει το εκκλησιαστικό. Η πολωμένη αμερικανική κοινωνία, όπου ο συντηρητικός καθολικισμός ευθυγραμμίζεται όλο και περισσότερο με το ρεπουμπλικανικό κόμμα, αποτελεί μικρογραφία τάσεων που διαφαίνονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Η «καθολική δεξιά» δεν περιορίζεται πλέον στο εσωτερικό της Εκκλησίας· είναι πλέον ενεργός πολιτικός παίκτης, δημιουργώντας think tanks, δίκτυα χρηματοδότησης και στρατηγικές συμμαχίες σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Ευρώπης.

Το σενάριο ανάδειξης ενός «τραμπικού πάπα» δεν είναι το επικρατέστερο, αλλά δεν είναι και απίθανο. Μια τέτοια εξέλιξη θα έθετε σε δοκιμασία την αντοχή της Καθολικής Εκκλησίας να λειτουργεί ως παγκόσμια, συμπεριληπτική κοινότητα. Αντί να γεφυρώνει τις αποστάσεις, κινδυνεύει να γίνει εργαλείο πολιτικής πόλωσης. Θα επιστρέψει τότε ο Χριστιανισμός στο σχήμα «εμείς και οι άλλοι», εγκαταλείποντας το δύσκολο αλλά ουσιαστικό μονοπάτι της αμφιβολίας, του διαλόγου και της αυτοκριτικής;

Σε αυτό το κρίσιμο σταυροδρόμι, το κονκλάβιο δεν επιλέγει απλώς έναν άνθρωπο. Επιλέγει αν η Εκκλησία θα απαντήσει στο κάλεσμα της εποχής ή αν θα κλειστεί στον εαυτό της, αρνούμενη να ακούσει τις φωνές εκείνων που αμφιβάλλουν αλλά εξακολουθούν να αναζητούν πίστη.