Το έτος 2020 προοιωνιζόταν δύσκολο για ολόκληρο τον πλανήτη, καθώς από τον πρώτο κιόλας μήνα η ανθρωπότητα μαστίζεται από μια σοβαρή υγειονομική κρίση. Τον COVID19, που ο ΠΟΥ χαρακτήρισε ως πανδημία. Βεβαίως, δεν είναι η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει πανδημίες ή υγειονομικές κρίσεις. Όμως, όπως όλες οι σοβαρές κρίσεις, έτσι και ο CΟVID19 έγινε η αφορμή αφενός να αναδειχθούν ορισμένα κρίσιμα ζητήματα (όπως η αδυναμία των κρατών να αντιμετωπίσουν σοβαρές κρίσεις) και αφετέρου να επέλθουν αλλαγές όπως ο ψηφιακός μετασχηματισμός σχεδόν όλων των τομέων της ανθρώπινης δραστηριότητας, γεγονός που συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός νέου τοπίου στον τομέα απασχόλησης με εισαγωγή νέων μορφών εργασίας και επαναπροσδιορισμό των εργασιακών δικαιωμάτων.
Γράφει η Βίκυ Μανιάτη
Ο ψηφιακός μετασχηματισμός δεν αποτελεί καινοτομία, δεδομένου ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε το 2000 τη Στρατηγική της Λισαβώνας και την πρωτοβουλία e-Europe. Και τα ευρωπαϊκά κράτη μέλη υποχρεούνταν στην υλοποίηση των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων, προκειμένου να επιτευχθούν οι τιθέμενοι στη Στρατηγική της Λισαβώνας στόχοι. Όσον αφορά στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκαν σημαντικά βήματα ιδιαίτερα στον ψηφιακό εκσυγχρονισμό του δημοσίου τομέα και των δημοσίων υπηρεσιών. Ενδεικτικά αναφέρονται: α. Το πρόγραμμα Πολιτεία του Υπουργείου Εσωτερικών (Νόμος 2880/2001) (αναβάθμιση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τους πολίτες, με πρόβλεψη της δυνατότητας έκδοσης 46 πιστοποιητικών με μια απλή κλήση του πολίτη και αποστολή αυτών στο σπίτι του, ηλεκτρονική διακυβέρνηση, με τη μέγιστη δυνατή αξιοποίηση των ευεργετικών συνεπειών της σύγχρονης ηλεκτρονικής τεχνολογίας όπως τη διασύνδεση του συνόλου του δημοσίου τομέα μέσω του ¨ΣΥΖΕΥΞΙΣ¨ και μετάβαση σε μια αποτελεσματικότερη και λιγότερο ακριβή Δημόσια Διοίκηση. β. η Εθνική Διαδικτυακή Πύλη «Ερμής» («Υπηρεσία Μιας Στάσης» για την ψηφιακή επικοινωνία πολιτών και Επιχειρήσεων με τη Δημόσια Διοίκηση), γ. το πρόγραμμα Αριάδνη που εντάχθηκε και υλοποιήθηκε μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος “Κοινωνία της Πληροφορίας”, στο πλαίσιο του Γ ΚΠΣ 2000-2006). Ακόμα, θα πρέπει να αναφερθούν και οι αλλαγές στον τομέα υγείας με τη δυνατότητα ηλεκτρονικής συνταγογράφησης μέσω της ΗΔΙΚΑ, η καταβολή των πάσης φύσεων αμοιβών στο προσωπικό του Δημοσίου μέσω μιας ενιαίας αρχής, η υποβολή φορολογικών δηλώσεων μέσω της ιστοσελίδας TAXIS, η καταχώρηση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας των πολιτών στην ιστοσελίδα του Ελληνικού Κτηματολογίου κ.α.
Όμως, με την εμφάνιση και το ξέσπασμα της πανδημίας, ο ψηφιακός μετασχηματισμός επιταχύνθηκε και επεκτάθηκε και σε άλλους τομείς. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε στην εμφάνιση νέων εννοιών όπως συνεργατική οικονομία, συνεργατικές πλατφόρμες, κ.α. Ταυτόχρονα, προκάλεσε και ανατροπές στις παραδοσιακές εργασιακές σχέσεις με την εμφάνιση νέων μορφών απασχόλησης όπως οι συμβάσεις εργασίας με πληθοπορισμό (crowdwork), οι συμβάσεις απασχόλησης «μηδενικών ωρών» (zero hours contracts), οι συμβάσεις σύντομης διάρκειας (short term contracts), προσωρινής εργασίας ή εργασίας κατά παραγγελία (on demand work), οι «μικροσυμβάσεις» (mini jobs), η εργασία ανά χαρτοφυλάκια (portfolio work), η εργασία βάσει δελτίου (voucher-based work), διάφορες μορφές τηλεργασίας και κινητής εργασίας με χρήση εφαρμογών και νέων τεχνολογιών, οι ανανεωμένου ενδιαφέροντος συμβάσεις αστικού δικαίου (σύμβαση έργου, σύμβαση ανεξαρτήτων υπηρεσιών) και οι συμβάσεις κατανομής θέσεων εργασίας (job sharing). Οι αλλαγές αυτές προβληματίζουν τους εργαζόμενους για πολλούς λόγους με κυριότερο το γκρίζο τοπίο που επικρατεί αναφορικά με τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα τους, με αποτέλεσμα να αισθάνονται εργασιακή ανασφάλεια.
Η έννοια της συνεργατικής οικονομίας δεν είναι γνώριμη σε αρκετούς. Και πολλοί τη συνδέουν με την εμφάνιση του Διαδικτύου. Αλλά μια πρώτη προσπάθεια προσέγγισης της έννοιας σημειώθηκε το 1978 από τους Felsin και Spaeth. Ο πρώτος όμως συγγραφέας που αναφέρθηκε στο ζήτημα της συνεργατικής οικονομίας ήταν ο Ray Algar το 2007 στο άρθρο του Collaborative Consumption. Ωστόσο, το θέμα έγινε δημοφιλές το 2011 όταν οι Botsman και Rogers εξέδωσαν το βιβλίο τους που τιτλοφορείτο «What is Mine is Yours: The Rise of Collaborative Consumption». Το 2017, ο Koen Frenken, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, στη μελέτη του «Putting the collaborative economy in perspective», απέδωσε τον ορισμό της έννοιας «συνεργατική οικονομία». Σύμφωνα με τον καθηγητή, ορίζεται «ως η οικονομία όπου οι καταναλωτές παρέχουν ο ένας στον άλλον προσωρινή πρόσβαση σε ήδη χρησιμοποιημένους φυσικούς πόρους, με οικονομικό αντίτιμο. Παρά το γεγονός ότι η συνεργατική οικονομία άρχισε να αποτελεί δημοφιλές αντικείμενο έρευνας για τους ακαδημαϊκούς τα τελευταία χρόνια, ωστόσο δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός.
Η έννοια «συνεργατική οικονομία» συναντάται και με άλλες έννοιες όπως «οικονομία διαμοιρασμού», «κοινωνική οικονομία» ή «οικονομία της αλληλεγγύης», «κυκλική οικονομία», «λειτουργική οικονομία», «πράσινη οικονομία», «γαλάζια οικονομία», «οικονομία των λύσεων», «οριζόντια οικονομία», «κατά παραγγελία οικονομία», «οικονομία πλατφορμών», «οικονομία της περιστασιακής απασχόλησης» (gig economy).
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το 2016 (2 Ιουνίου), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε ανακοίνωσή της που τιτλοφορείται ως «Ευρωπαϊκή ατζέντα για μια συνεργατική οικονομία», καταγράφει ότι η συνεργατική οικονομία αναφέρεται σε επιχειρηματικά μοντέλα όπου τις δραστηριότητες διευκολύνουν συνεργατικές πλατφόρμες. Οι συνεργατικές πλατφόρμες δημιουργούν μια ανοικτή αγορά για την προσωρινή χρήση αγαθών ή υπηρεσιών συχνά παρεχόμενων από ιδιώτες. Στη συνεργατική οικονομία δραστηριοποιούνται τρεις κατηγορίες παραγόντων: i) πάροχοι υπηρεσιών, που χρησιμοποιούν από κοινού περιουσιακά στοιχεία, πόρους, χρόνο ή/και δεξιότητες και μπορεί να είναι ιδιώτες που παρέχουν υπηρεσίες ευκαιριακά («ομότιμοι») ή πάροχοι υπηρεσιών που ενεργούν με την επαγγελματική τους ιδιότητα («επαγγελματίες πάροχοι υπηρεσιών»)· ii) χρήστες των υπηρεσιών· και iii) μεσάζοντες, οι οποίοι, μέσω διαδικτυακής πλατφόρμας, συνδέουν παρόχους και χρήστες και διευκολύνουν τις μεταξύ τους συναλλαγές («συνεργατικές πλατφόρμες»). Σε γενικές γραμμές, οι συναλλαγές συνεργατικής οικονομίας δεν περιλαμβάνουν αλλαγή κυριότητας και μπορούν να είναι κερδοσκοπικές ή μη κερδοσκοπικές.
Στην ίδια ανακοίνωση, η Επιτροπή αναφέρει ότι η συνεργατική οικονομία έχει δυναμικό και εξελικτικό χαρακτήρα και καλύπτει πολλούς τομείς σε ένα ταχέως μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Εκτιμά ότι παρουσιάζει οφέλη όπως δημιουργία νέων ευκαιριών για επιχειρηματίες και καταναλωτές, δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, ενθάρρυνση ευέλικτων καθεστώτων εργασίας και δημιουργία νέων πηγών εισοδήματος, νέες υπηρεσίες, αυξημένη προσφορά και χαμηλότερες τιμές για τους καταναλωτές και τέλος αύξηση του διαμοιρασμού περιουσιακών στοιχείων και αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων, και κατ’ συνεισφορά στην ατζέντα της ΕΕ για τη βιωσιμότητα και τη μετάβαση στην κυκλική οικονομία.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σε έκθεση του το 2017, καταγράφει ότι υπάρχουν αρκετοί ορισμοί για τη συνεργατική οικονομία. Ειδικότερα αναφέρεται στον ορισμό του λεξικό της Οξφόρδης, όπου η συνεργατική οικονομία ορίζεται ως «ένα οικονομικό σύστημα στο οποίο γίνεται κοινή χρήση περιουσιακών στοιχείων ή υπηρεσιών μεταξύ ιδιωτών, είτε δωρεάν είτε έναντι αμοιβής, κατά κανόνα μέσω του διαδικτύου». Στην ίδια έκθεση, εκτιμάται ότι από τις συνεργατικές πλατφόρμες που δραστηριοποιούνται σε πέντε βασικούς τομείς της συνεργατικής οικονομίας προέκυψαν το 2015 έσοδα ύψους 3,6 δισεκατομμυρίων EUR στην ΕΕ. Η συνεργατική οικονομία παρουσιάζει σημαντικό δυναμικό, και θεωρητικά, εκτιμάται ότι το οικονομικό κέρδος που συνδέεται με την καλύτερη χρήση των ικανοτήτων ως αποτέλεσμα της συνεργατικής οικονομίας θα μπορούσε να φτάσει τα 572 δισεκατομμύρια ευρώ. Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να θεωρηθούν με κάποια επιφύλαξη, δεδομένου ότι, παρά την αυξανόμενη οικονομική σημασία της συνεργατικής οικονομίας, η μέτρηση της αξίας της παραμένει δύσκολη. Αυτό οφείλεται μεταξύ άλλων στην έλλειψη συμφωνηθείσας μεθοδολογίας σχετικά με τον τρόπο μέτρησης των πολλαπλών επιπτώσεων που έχει η συνεργατική οικονομία στην οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον, καθώς στην ελλιπή συλλογή δεδομένων.
Σε γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Περιφερειών το 2019, επισημαίνεται ότι η χρήση ψηφιακών πλατφορμών για τον συντονισμό κάθε είδους οικονομικής δραστηριότητας αυξάνεται με την αλματώδη επέκταση της χρήσης του διαδικτύου και αναγνωρίζει ότι η αύξηση της εργασίας στις ψηφιακές πλατφόρμες μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι παρέχει μια σειρά πλεονεκτημάτων, τόσο για τους εργοδότες όσο και για τους εργαζόμενους στο πλαίσιο της ανάγκης για ευελιξία της αγοράς εργασίας. Σύμφωνα με το Eurofound , η εργασία σε πλατφόρμα δημιουργεί επίσης σειρά ευκαιριών σχετικά με την αγορά εργασίας, όπως εύκολη πρόσβαση σε αυτήν, πηγή επιπλέον εισοδήματος, τόνωση της αυτοαπασχόλησης, ευελιξία στα ωράρια εργασίας και πρόληψη της διακριτικής μεταχείρισης εργαζομένων βάσει εθνικότητας, αναπηρίας αλλά και γεωγραφικής θέσης. Επίσης, εφόσον οι περισσότεροι εργαζόμενοι σε πλατφόρμες στην Ευρώπη προέρχονται από ευπαθείς ομάδες αναζητούντων εργασία (νέοι, γυναίκες, κάτοικοι απομακρυσμένων περιφερειών), η εργασία σε πλατφόρμα μπορεί να επηρεάσει θετικά την ένταξη αυτών των ομάδων στην αγορά εργασίας. Ωστόσο σε έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 2018 εντοπίζονται ορισμένα μειονεκτήματα στην χρήση των συνεργατικών πλατφορμών, όπως η ασάφεια στο ποιος φέρει την ευθύνη για την διαχείριση ενός προβλήματος που θα ανακύψει, οι παρεχόμενες υπηρεσίες να μην είναι οι αναμενόμενες, η περιορισμένη εμπιστοσύνη στους παρόχους υπηρεσιών που προσφέρονται μέσω των συνεργατικών πλατφορμών, τυχόν προβλήματα στη διαδικασία διαδικτυακών κρατήσεων ή πληρωμών.
Σε ποιους τομείς της οικονομίας διεισδύουν οι ψηφιακές πλατφόρμες; Καταρχήν στον τομέα των μεταφορών. Γνωστά παραδείγματα αποτελούν οι UBER και LYFT. Η UBER ιδρύθηκε το Μάρτιο 2009 στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ. Μεταξύ των υπηρεσιών που παρέχει συμπεριλαμβάνονται η παράδοση τροφίμων (UberEats), υπηρεσίες κούριερ, μεταφορές φορτίων, ενοικίαση ηλεκτρικών ποδηλάτων, κ.λ.π. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι χρήστες των υπηρεσιών της UBER ανέρχονται σε 93 εκατ. περίπου και πολλές φορές η UBER έχει δεχθεί δριμεία κριτική για τη συμβολή της στην αύξηση της κυκλοφοριακής συμφόρησης, για τις αθέμιτες πρακτικές της και την μη τήρηση των ρυθμίσεων σε τοπικό επίπεδο αλλά και τη διατάραξη που προκαλεί στον κλάδο των επιχειρήσεων ταξί. Η εταιρεία LYFT ιδρύθηκε λίγα χρόνια αργότερα το 2012 στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ και είναι η δεύτερη μεγαλύτερη εταιρεία μετά την UBER. Και αυτή με τη σειρά της παρέχει υπηρεσίες παράδοσης τροφίμων, ενοικίασης οχημάτων, κ.λ.π. Στην Ελλάδα, αντίστοιχα παραδείγματα αποτελούν η TAXIBEAT που ιδρύθηκε το 2011και η Συνεργατική Πλατφόρμα υπηρεσιών διαχείρισης εμπορευματικών μεταφορών FREICOM.
Στον τουριστικό κλάδο, παράδειγμα ψηφιακής πλατφόρμας όπου απασχολούνται εργαζόμενοι είναι η AIRBNB. Ιδρύθηκε το 2008 στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ. Το λογότυπό της σημαίνει Air Bed and Breakfast. Η AIRBNB δραστηριοποιείται στον τομέα της βραχυπρόθεσμης στέγασης και στον τουριστικό κλάδο. Πολλές φορές κατηγορήθηκε για επίδειξη διακρίσεων με την άρνησή της να ενοικιάσει καταλύματα σε έγχρωμους, για το ρόλο της στην άνοδο των τιμών των ακινήτων, για τις αρνητικές εμπειρίες πελατών, για διπλοχρεώσεις, κ.α.. Το Δεκέμβριο 2020, μεταβλήθηκε το καθεστώς της σε δημόσια εταιρεία.
Στην παροχή υπηρεσιών, παράδειγμα συνεργατικής πλατφόρμας αποτελεί η Up & Go, που δραστηριοποιείται στην παροχή υπηρεσιών καθαρισμού οικιών.
Άλλο παράδειγμα είναι η πλατφόρμα JUST PARK που δραστηριοποιείται στην παροχή θέσεων στάθμευσης με ενοίκιο σε οδηγούς που αναζητούν θέσεις στάθμευσης των οχημάτων τους ειδικά σε πολυπληθείς περιοχές. Εξυπηρετεί περίπου 2 εκατ. οδηγούς με ενοικιαζόμενες θέσεις στάθμευσης σε περισσότερες από 20000 τοποθεσίες.
Στον τομέα της γαστρονομίας, παράδειγμα αποτελεί η πλατφόρμα Eatwith, που ιδρύθηκε το 2014 και προσφέρει μαθήματα μαγειρικής αλλά και γεύματα σε διάφορες πόλεις του κόσμου. Αλλά και η SHAREYOURMEAL, μη κερδοσκοπικός οργανισμός, που αποσκοπεί εκτός από την προσφορά εναλλακτικών λύσεων υγιεινής διατροφής, και στην αντιμετώπιση των υπολειμμάτων τροφών και στην ανοικοδόμηση κοινοτήτων. Ιδρύθηκε το 2011 στις Κάτω Χώρες.
Σύμφωνα με τη μελέτη του ΣΕΒ, οι νέες μορφές εργασίας έχουν σοβαρές επιπτώσεις στις εργασιακές σχέσεις, οι οποίες συνοψίζονται στις εξής:
– Αδήλωτη εργασία
– Κατακερματισμός των αγορών εργασίας
– Εργασιακή ανασφάλεια και συνεχής αναζήτηση νέων συμβάσεων απασχόλησης
– Αδυναμία εγγύησης σταθερού και επαρκούς για τη διαβίωση εισοδήματος
– Ανεπαρκής κάλυψη από τα συστήματα κοινωνικής προστασίας
– Αυτονομία στον τρόπο εργασίας και χαλαρή έως ανύπαρκτη οργανωτική ένταξη
– Επαναπροσδιορισμός της έννοιας του τόπου και του χρόνου εργασίας – ευελιξία και αυτονομία
– Αλλαγή μεθόδων μέτρησης παραγωγικότητας
– Διαρκής κινητικότητα και ανανέωση δεξιοτήτων
– Έλλειμμα συλλογικής εκπροσώπησης
– Επαναπροσδιορισμός της έννοιας της εξάρτησης
Το ζήτημα των ψηφιακών πλατφορμών απασχόλησε και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο δημοσίευσε το Μάρτιο 2021 μελέτη αναφορικά με τις επιπτώσεις της χρήσης ψηφιακών πλατφορμών σε οικονομία και κοινωνία. Στη μελέτη αυτή, αποτυπώνεται ότι κυρίαρχο ρόλο στην οικονομία έχουν οι πλατφόρμες και εξαιτίας αυτού του γεγονότος, έχουν κάνει την εμφάνισή τους νέα επαγγέλματα και θέσεις εργασίας, διαχειριστές των οποίων είναι οι ψηφιακές πλατφόρμες και το σύνολο αυτών είναι βραχείας διάρκειας. Το βασικότερο στοιχείο της παροχής εργασίας μέσω πλατφορμών είναι ότι καθιερώνει μια άτυπη εργασιακή σχέση, καθώς οι εργαζόμενοι δεν χαρακτηρίζονται ως υπάλληλοι αλλά ως ανεξάρτητοι συνεργάτες, αυτοαπασχολούμενοι, κ.α. Οι εργασιακές συμβάσεις χαρακτηρίζονται από το στοιχείο της ευελιξίας και της προσωρινής διάρκειας και διευκολύνουν την απόλυση των απασχολούμενων σε συνεργατικές πλατφόρμες. Επιπλέον, οι θέσεις εργασίας είναι χαμηλά αμειβόμενες και οι εργαζόμενοι στερούνται κοινωνικής προστασίας και κοινωνικών επιδομάτων (ανεργίας, ασθένειας) στα περισσότερα κράτη μέλη της Ε.Ε. Βεβαίως, αυτό είναι κάτι που ευνοεί τους εργοδότες συνεργατικών πλατφορμών, οι οποίοι περιορίζουν το εργασιακό κόστος, αυξάνουν την ευελιξία του εργατικού δυναμικού και έχουν περιορισμένες ευθύνες απέναντι στους απασχολούμενους. Τέλος, η δυνατότητα συλλογικής εκπροσώπησης των εργαζομένων (όπως εργατικά σωματεία) συναντά συχνά δυσκολίες δεδομένου ότι οι συνεργατικές πλατφόρμες στερούνται εργασιακού χώρου με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Η παροχή κινήτρων στους εργαζόμενους τους οδηγεί σε απευθείας ανταγωνισμό μεταξύ τους και αυτό δυσχεραίνει επίσης τη δυνατότητα συλλογικής εκπροσώπησης των εργαζομένων. Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι αντιτείνουν ότι στα θετικά σημεία της απασχόλησης σε συνεργατικές πλατφόρμες περιλαμβάνονται η δυνατότητα απασχόλησης στο σπίτι, η δυνατότητα παράκαμψης εκπαίδευσης που δεν αμείβεται, η δυνατότητα αποφυγής κοινωνικών προκαταλήψεων, καθώς και ότι η πρόσβαση σε παροχή εργασίας μέσω συνεργατικών πλατφορμών είναι ευκολότερη ειδικά για αυτούς που δυσκολεύονται στην ανεύρεση εργασίας. Η μελέτη εξετάζει και τους κινδύνους που διατρέχουν οι απασχολούμενοι σε συνεργατικές πλατφόρμες όπως η αύξηση του αριθμού των ατυχημάτων για τους οδηγούς και τους διανομείς λόγω της πίεσης να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των πελατών και του εντεινόμενου ανταγωνισμού μεταξύ τους, προβλήματα υγείας για τους απασχολούμενους στον τομέα της καθαριότητας από τη συχνή χρήση προϊόντων καθαρισμού και την πιθανότητα ατυχημάτων στις οικίες των πελατών, απομόνωση, εξάντληση, μυοσκελετικά προβλήματα, κ.λπ.
Όπως διαπιστώθηκε από τα παραπάνω, η συνεργατική οικονομία που εμφανίστηκε το 2008 ως απόρροια της οικονομικής κρίσης και συμπίπτει με την ίδρυση της UBER επέφερε ορισμένα οφέλη όπως βιωσιμότερη χρήση πόρων, πρόσβαση στον εργασιακό τομέα ατόμων με ψηφιακές δεξιότητες, μεγαλύτερη προσφορά αγαθών και παροχή υπηρεσιών στους καταναλωτές με μικρότερο κόστος και οικονομικά οφέλη για τους εργοδότες και τις εθνικές οικονομίες. Από την άλλη, επέφερε αλλαγές σε τομείς όπως η απασχόληση όπου σημαντικά διακυβεύματα αποτελούν η προστασία των εργαζομένων και η νομοθετική κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους (π.χ. ασφάλιση, διασφάλιση αμοιβής, πληρωμή υπερωριών, συνθήκες υγιεινής, δικαίωμα διαλείμματος, καταβολή κοινωνικών επιδομάτων κ.α.), η λογοδοσία των πλατφορμών που λειτουργούν ως εργοδότες, η προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα καταναλωτών και εργαζομένων, η κυριαρχία των συνεργατικών πλατφορμών και η παύση λειτουργίας μικρών επιχειρήσεων και ο περιορισμός του κατακερματισμού του εργασιακού τομέα. Τέλος, στα μειονεκτήματα της συνεργατικής οικονομίας εντοπίζεται η αποξένωση του εργαζόμενου από άλλους εργαζόμενους αλλά η δυσκολία πρόσβασης στις συνεργατικές πλατφόρμες ατόμων με έλλειψη ψηφιακών δεξιοτήτων. Ήδη γίνεται αντιληπτό ότι έχουν επέλθει σημαντικές αλλαγές στον εργασιακό τομέα, με κυριότερη την είσοδο νέων μορφών εργασίας που θέτουν σε αμφισβήτηση τη καθεστηκυία εργασιακή τάξη. Βεβαίως είναι αναγκαία η προσαρμογή των εργαζομένων αλλά με τη μικρότερη δυνατή απώλεια των βασικών τους δικαιωμάτων. Και σε αυτό κρίνεται κρίσιμος ο ρόλος των εθνικών κυβερνήσεων που θα πρέπει να επιληφθούν της θέσπισης σχετικών νομοθετικών διατάξεων και της λήψης των αναγκαίων μέτρων προς την κατεύθυνση αυτή.