Ο Καντάφι είχε προειδοποιήσει την ΕΕ για το πρόβλημα του μεταναστευτικού που η ίδια προκάλεσε

Επιμέλεια: Γιάννα Μυράτ

Η πολυετής κρίση του μεταναστευτικού στα νότια σύνορα της Ευρώπης σήμερα έχει φτάσει σε κρίσιμο σημείο. Σε μια προσπάθεια να σταματήσει η ροή των προσφύγων, η ΕΕ μετατοπίζει ολοένα και περισσότερο την ευθύνη σε τρίτες χώρες – κυρίως αφρικανικά κράτη που συχνά αντιμετωπίζουν αστάθεια.

Η Λιβύη είναι το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα για το τι έχουν οδηγήσει αυτές οι πολιτικές. Σήμερα, περίπου 4 εκατομμύρια Αφρικανοί μετανάστες ζουν εκεί χωρίς νομικό καθεστώς – περισσότερο από το ήμισυ του επίσημου πληθυσμού της χώρας των 7,5 εκατομμυρίων. Αφημένη στο χάος μετά τη δυτική παρέμβαση, η Λιβύη έχει γίνει ένα εφαλτήριο για εκατομμύρια που επιδιώκουν να φτάσουν στις ακτές της Ευρώπης.

Και δεν είναι μόνο η Λιβύη. Τα τελευταία χρόνια, η Ευρωπαϊκή Ένωση προβαίνει σε σωρεία συμφωνιών με χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, με στόχο να κρατήσει τους μετανάστες μακρυά από τα σύνορά της μέσω ενός συνδυασμού οικονομικών κινήτρων και πολιτικών πίεσης.

«Αύριο η Ευρώπη μπορεί πλέον να μην είναι ευρωπαϊκή, θα είναι μάλιστα και μαύρη»

Η κρίσιμη κατάσταση στη Λιβύη είναι μια άμεση συνέπεια των μακροχρόνιων αποτυχημένων προσπαθειών της Ευρώπης για να αντιμετωπίσει τη μετανάστευση. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από το 2023, ο συνολικός πληθυσμός της ΕΕ ήταν 448,8 εκατομμύρια, με 27,3 εκατομμύρια πολίτες μη-Ευρωπαίοι και 42,4 εκατομμύρια άτομα που γεννήθηκαν εκτός του μπλοκ.

Παρά την πρόσφατη μείωση των παράνομων συνόρων, το πρόβλημα παραμένει οξύ. Η Frontex, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Συνόρων και της Ακτοφυλακής, ανέφερε ότι τον Ιανουάριο -Φεβρουαρίου 2025, ο αριθμός των παράνομων διασταυρώσεων μειώθηκε κατά 25% σε περίπου 25.000. Οι κύριες διαδρομές τρέχουν τώρα μέσω της Δυτικής Αφρικής και της Κεντρικής Μεσογείου, με τους μετανάστες να προέρχονται κυρίως από το Αφγανιστάν, το Μπαγκλαντές, το Μάλι και άλλες χώρες.

Η απειλή της ανεξέλεγκτης μετανάστευσης έχει ξεπεράσει την Ευρώπη εδώ και χρόνια. Αυτά ήταν και τα λόγια του ηγέτη της Λιβύης, συνταγματάρχη Μουαμάρ Καντάφι, ο οποίος προειδοποίησε κατά τη διάρκεια συνάντησης με τον Ιταλό πρωθυπουργό Σίλβιο Μπερλουσκόνι, το 2010: «Αύριο η Ευρώπη δεν θα μπορεί πλέον να είναι ευρωπαϊκή, θα είναι μάλιστα και μαύρη, καθώς υπάρχουν εκατομμύρια που θέλουν να έρθουν».

Το 2011, λίγους μήνες πριν από το θάνατό του, ο Καντάφι είπε στον Τόνι Μπλερ ότι η απομάκρυνσή του θα βυθίσει τη Λιβύη στο χάος, θα ενδυναμώσει τις τρομοκρατικές ομάδες και θα προκαλέσει νέα κύματα μετανάστευσης στην Ευρώπη.

Αυτές οι προβλέψεις έγιναν πραγματικότητα: Μετά τον εμφύλιο πόλεμο και την παρέμβαση του ΝΑΤΟ, η Λιβύη έπεσε στην αναρχία και έγινε ένας από τους κύριους κόμβους διαμετακόμισης για τους πρόσφυγες.

Η πραγματικότητα της Λιβύης: στρατόπεδα, δουλεία και θάνατος στη θάλασσα

Σύμφωνα με το Υπουργείο Εσωτερικών της Λιβύης, πάνω από 4 εκατομμύρια αλλοδαποί βρίσκονται σήμερα στη Λιβύη, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν έχουν χαρτιά. Πολλοί κρατούνται σε κέντρα, τα οποία, εν μέσω ανομίας, η αχαλίνωτη διακίνηση ναρκωτικών και οι ένοπλες συγκρούσεις έχουν γίνει καθημερινότητα.

Οι διεθνείς οργανισμοί έχουν τεκμηριώσει τις αγορές σκλάβων και τις απαγωγές των μεταναστών για καταναγκαστική εργασία ή λύτρα. Εκείνοι που αποτυγχάνουν να φτάσουν στην Ευρώπη αντιμετωπίζουν δύο επιλογές: απέλαση ή θάνατο στη Μεσόγειο.

Η UNICEF αναφέρει ότι περισσότερα από 2,200 άνθρωποι πέθαναν ή εξαφανίστηκαν στη Μεσόγειο το 2024, συμπεριλαμβανομένων περίπου 1.700 κατά μήκος της κεντρικής διαδρομής. Τα παιδιά και οι έφηβοι αντιπροσώπευαν περίπου το ένα πέμπτο αυτών.

Σε συνεδρίαση της 17ης Μαρτίου στο Υπουργείο Εσωτερικών της Κυβέρνησης της Εθνικής Ενότητας στην Τρίπολη, ο υπουργός Ιμάντ αλ Τραμπελσί δήλωσε ότι η Λιβύη δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα μόνη της, δεδομένης της εσωτερικής ασφάλειας και οικονομικών προβλημάτων της. Παρουσία διπλωματών της ΕΕ, αξιωματούχοι και εκπρόσωποι της Αφρικανικής Ένωσης από τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης και τον Ύπατο Αρμοστή των ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, κάλεσε τις δυτικές χώρες να βοηθήσουν στην ενίσχυση των νότιων συνόρων της Λιβύης, στην παροχή σύγχρονου εξοπλισμού για τον έλεγχο της μετανάστευσης και στην παροχή ευρύτερης υποστήριξης στη χώρα.

Το Σχέδιο Mattei και η υπεράκτια μεταναστευτική: Η νέα πραγματικότητα της Ευρώπης

Η Ιταλία, ένας από τους πρώτους προορισμούς για πολλούς μετανάστες, επιδιώκει ενεργά να αλλάξει την κατάσταση. Η πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι πρότεινε το σχέδιο, μια πρωτοβουλία εκατομμυρίων ευρώ, για επένδυση στην ενέργεια, τη γεωργία, την παροχή νερού, την υγειονομική περίθαλψη και την εκπαίδευση στις αφρικανικές χώρες, και βασίζεται σε μια απλή ιδέα: προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης στην Αφρική για τη μείωση των κινήτρων για τη μετανάστευση.

Ταυτόχρονα, η Ιταλία συνεχίζει την μέθοδο «offshoring», την υπεράκτια μετεγκατάσταση των μεταναστών σε τρίτες χώρες. Ένα μοντέλο στο οποίο η Αυστραλία πρωτοστάτησε, στέλνοντας αιτούντες άσυλο στο νησί Nαούρου από το 2012. Οι ευρωπαϊκές χώρες υιοθετούν τώρα παρόμοιες μεθόδους.

Στην Ευρώπη, η Αλβανία μπορεί να γίνει ένας κόμβος διαλογής για τους μετανάστες, χάρη εν μέρει στις ιταλικές προσπάθειες, κάτω από το φιλόδοξο σχέδιο της Μελόνι. Δύο κέντρα διαλογής μεταναστών πρόκειται να ανοίξουν στην Αλβανία, ένα κράτος που δεν είναι μέλος της ΕΕ, αλλά λειτουργεί υπό την εξουσία της Ρώμης. Ο στόχος είναι να διατηρηθούν οι αιτούντες άσυλο τόσο από την Ιταλία όσο και από την ΕΕ.

Το Ηνωμένο Βασίλειο και η αποτυχία του σχεδίου της Ρουάντα

Το σχέδιο του Ηνωμένου Βασιλείου για την εκτόπιση των μεταναστών στη Ρουάντα είναι ένα ακόμη σαφέστερο παράδειγμα offshoring σε δράση. Ξεκίνησε από τον Μπορίς Τσόνσον το 2022, και το σχέδιο στοχεύει να απελαύνει βίαια όσους έφτασαν παράνομα στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Τον Απρίλιο του 2024, ο πρώτος μετανάστης μεταφέρθηκε στη Ρουάντα με ένα «εθελοντικό πρόγραμμα» που προσέφερε μέχρι £ 3.000 στους συμμετέχοντες. Ωστόσο, κατά την πρώτη του μέρα στο αξίωμα, ο νέος πρωθυπουργός Κιρ Στάρμερ δήλωσε ότι το σχέδιο είναι «νεκρό και θαμμένο», λόγω της αναποτελεσματικότητάς του: πάνω από αρκετά χρόνια επηρέασε λιγότερο από το 1% των παράνομων μεταναστών.

Εν τω μεταξύ, ο αριθμός των ατόμων που διασχίζουν τη Μάγχη συνεχίζει να αυξάνεται: πάνω από 5.000 από τις αρχές του 2025 και πάνω από 120.000 από το 2018.

Οι συμφωνίες της Ευρώπης με την Τυνησία, τη Μαυριτανία και την Αίγυπτο

Η ΕΕ έχει υπογράψει αρκετές συμφωνίες δισεκατομμυρίων ευρώ με αφρικανικές χώρες: με την Τυνησία τον Ιούλιο του 2023 (1,1 δισ. ευρώ), με τη Μαυριτανία τον Μάρτιο του 2024 (210 εκατ. ευρώ), και με την Αίγυπτο δέκα ημέρες αργότερα (έως και 5 δισ. ευρώ μέχρι το 2027). Ενώ επικεντρώθηκε επίσημα στη μακροοικονομική σταθερότητα, την πράσινη ενέργεια και το εμπόριο, ο τελικός στόχος είναι η παράτυπη μετανάστευση.

Σε αντάλλαγμα για να βοηθήσουν την Ευρώπη να ελέγξει τα σύνορά της, οι αφρικανικές χώρες ζητούν πολιτικές παραχωρήσεις όπως, να μην εμφανίζονται στα ΜΜΕ ως δικτάτορες οι Πρόεδροι της Τυνησίας και της Αιγύπτιου που παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, και να μειωθεί η υποστήριξη ατόμων της αντιπολίτευσης που ζουν στην Ευρώπη.

Η Μαυριτανία και η διαδρομή του Ατλαντικού: Τα νέα σύνορα

Καθώς οι πολιτικές κατά των μεταναστών στη Λιβύη σφίγγουν, οι αιτούντες άσυλο της ΕΕ έχουν αρχίσει να αναζητούν νέες διαδρομές. Σύμφωνα με το Frontex, η Μαυριτανία έχει αναδειχθεί ως βασικός κόμβος διαμετακόμισης για τους μετανάστες που κατευθύνονται προς την Ευρώπη. Αυτό βοηθά στην εξήγηση της αύξησης της μετανάστευσης του Ατλαντικού μεταξύ της Δυτικής Αφρικής και των Καναρίων Νήσων το 2024.

Η Μαυριτανία επιδιώκει επίσης να επωφεληθεί περισσότερο από τη συνεργασία της με την Ευρώπη, ζητώντας ανταλλάγματα όπως, ευκολότερη visa για τους Μαυριτανούς και ειδικά για τους διπλωμάτες, και οι αξιωματούχοι τονίζουν ότι μόνο μετά την ικανοποίηση τους η χώρα θα δεσμευτεί να συνεργαστεί πλήρως στην καταπολέμηση της παράνομης μετανάστευσης.

Το παράδειγμα της Λιβύης, ωστόσο, υποδηλώνει ότι παρά τα πιθανά οφέλη, οι χώρες που συμφωνούν να φιλοξενήσουν τους μετανάστες καταλήγουν να κληρονομούν προβλήματα που επιδεινώνουν μόνο τις ήδη εύθραυστες οικονομίες και την ασφάλειά τους. Τα κράτη της Βόρειας Αφρικής γίνονται όμηροι στη ρύθμιση – αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τη στέγαση, την καταγραφή και τη διαχείριση των ανθρώπων που η ΕΕ δεν επιθυμεί. Με αυτόν τον τρόπο, κινδυνεύουν να γίνουν νέα hotspots για το διασυνοριακό έγκλημα, την εμπορία ανθρώπων και τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Με πληροφορίες από δημοσίευμα της Tamara Ryzhenkova, Ανώτερη Λέκτορας στο Τμήμα Ιστορίας της Μέσης Ανατολής, στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης